İslam Respublikasının uzaqmənzilli raket doktrinası sadəcə silah anbarını doldurmaq hekayəsi deyil, Qərb və İsrailin hava üstünlüyü qarşısında dörd onillik ərzində sağ qalmağa yönəlmiş improvisasiyadan əməliyyat üstünlüyünə qədər gedən bir dönüşüm tarixidir.
Region səmasında uzun müddət ABŞ və İsrailin hava və kəşfiyyat üstünlüyünün hökm sürdüyü bir şəraitdə İran onilliklər əvvəl taleyüklü bir qərar qəbul etdi: rəqibləri ilə tank-tank, təyyarə-təyyarə yarışı aparmağa çalışmaq əvəzinə, sıfırdan qeyri-simmetrik çəkindirmə gücü quracaqdı.
Klassik hərbi bərabərlik illüziyası ardınca qaçmaq əvəzinə Tehran bu gün Qərbi Asiyanın ən böyük və ən güclü yerli ballistik raket arsenalını inkişaf etdirdi. Bu, qısamüddətli taktiki addım deyildi; İranın raket doktrinası varlıq uğrunda mübarizə içində formalaşdı, müharibə və mühasirələrdə təkmilləşdi və nəhayət milli müdafiə siyasətinin əsas dayağına çevrildi.
Şəhərlər Müharibəsi: Mühasirə altında doğuluş (1980–1988)
İranın raket proqramının ilk mərhələsi dağıdıcı İran–İraq müharibəsinin ən qanlı epizodu olan “Şəhərlər Müharibəsi”nin içində başladı. Bağdaddakı Bəəs rejimi Sovet istehsalı Scud-B raketlərini İranın iri şəhərlərinə ataraq İranlı mülki əhalinin mənəviyyatını sistemli hava terroru ilə sındırmağa çalışırdı. Bu hücumlar Qərb kəşfiyyatının dəstəyi və Fars körfəzi ərəb dövlətlərinin maliyyəsi ilə həyata keçirilirdi.
Özünün raket çəkindirmə gücü olmayan, diplomatik blokadaya alınmış və Qərb yönlü qüvvələr tərəfindən əhatəyə alınmış İran əlindən gələn hər vasitəyə əl atdı. Liviyadan, Suriyadan və Şimali Koreyadan məhdud sayda Scud-B raketləri əldə etdi. Bu kiçik raket partiyaları yeni qurulan İslam Respublikasının sağ qalması uğrunda əsas dayaqlardan birinə çevrildi və birbaşa İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) nəzarətinə verildi.
Lakin bu raketlər sadəcə silah deyildi; onlar yeni doğulan İslam Respublikası üçün sağ qalma savaşında milli qürur vasitəsi idi. İran rəhbərliyi raket qabiliyyətini sadəcə taktiki deyil, psixoloji və siyasi zərurət kimi görməyə başladı.
Hərbi tarixçi Pyer Razu 2014-cü ildə nəşr olunan İran-İraq Müharibəsi kitabında qeyd edir ki, məhz bu mərhələdə İran rəhbərliyi dəyişməz qənaətə gəldi: əks-zərbə imkanı olan raket qüvvəsi olmadan nə psixoloji, nə də strateji çəkindirmə mümkün deyil.
İranın reaksiyası nə təsadüfi, nə də passiv idi. Raket idxalını davam etdirərkən iranlı mühəndislər bu sistemləri söküb öyrənir, texnologiyanı saxlamağa və inkişaf etdirməyə başlayırdılar. İran embarqoları aşmaq üçün qaçaqmalçılıq şəbəkələri qurdu, texnologiyanı geriyə mühəndisliklə kopyaladı.
Bu prosesdə Şimali Koreya həyati tərəfdaşa çevrildi, Sovet raket texnologiyasına dair bilikləri İrana ötürən əsas kanal rolunu oynadı. RAND Korporasiyasının 2010-cu il İranın Ballistik Raket Qabiliyyətləri: Ümumi Qiymətləndirmə adlı hesabatında qeyd olunurdu ki, İran sadəcə texnologiyanı təkrar istehsal etməyi deyil, onu müstəqil şəkildə təkmilləşdirib genişləndirməyi də bacarmışdı. 2000–2010-cu illər arasında İran kütləvi istehsaldan innovasiyaya keçərək, əsas diqqəti dəqiqliyə, uçuş məsafəsinə və əməliyyat hazırlığına yönəltdi.
Beləliklə, İranın ballistik doktrinasının təməli qoyuldu: texnoloji müstəqillik vasitəsilə suverenlik və çəkindirmə ilə müdafiə.
Təqliddən innovasiyaya keçid (1989–2009)
Məcburi Müharibə başa çatdıqdan sonra, SEPAH-ın öncülüyü ilə İranın hərbi qurumu müdafiə prioritetlərini yenidən qurmağa başladı. Məqsəd artıq sadəcə raketə sahib olmaq deyil, onları müstəqil və geniş miqyasda istehsal etmək idi.
Bu dönüşümün mərkəzində şəhid briqada generalı Həsən Tehrani Moqəddəm dayanırdı — strateji düşüncəsi və texniki bacarıqları ilə “İranın raket proqramının atası” kimi tanınırdı. O başa düşmüşdü ki, çəkindirmə raket atmaqdan ibarət deyil; raketin istehsalı, gizlədilməsi, yerləşdirilməsi və dəqiqliyi kimi bütün həyat dövrünə hakim olmaq lazımdır.
Onun rəhbərliyi ilə İran istifadəçidən istehsalçıya çevrildi. Şahab-1 və Şahab-2 raketləri Scud-B və Scud-C-nin təkmilləşdirilmiş variantları idi. Lakin əsl sıçrayış 2003-cü ildə 1,300 km-dən çox uçuş məsafəsinə malik Şahab-3 ilə baş verdi; bu raket Fars körfəzi və işğal altındakı Fələstin ərazisindəki ABŞ bazalarını hədəfə ala bilirdi. Sonradan Şahab seriyasını daha uzun mənzilli və çoxnüvəli başlıqlarla təchiz olunmuş Qədr raketləri əvəz etdi.
Ən böyük sıçrayış isə bərk yanacaq texnologiyasının mənimsənilməsi ilə reallaşdı. 2000-ci illərin sonunda təqdim edilən, 2,000–2,500 km məsafəli Sejjil raketi Scud texnologiyasına söykənməyən ilk orta-uzun mənzilli raket sistemi idi. Bu, texnoloji müstəqillik və sürətli buraxılış imkanının yeni dövrünü işarə edirdi.
Bu mərhələdə İran strateji addımlar atdı: bərk yanacağa keçid ilə daha asan saxlama və tez buraxma imkanı əldə etdi, aşkarlanmaqdan yayınmaq üçün yeraltı və mobil buraxılış bazaları qurdu, hücum riskini azaltmaq üçün istehsalı mərkəzsizləşdirdi, və raket tədqiqatını akademik müəssisələrlə inteqrasiya edərək yerli ekspert kadrları yetişdirməyə başladı.
Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (IISS) 2010-cu ildə hazırladığı İranın Ballistik Raket Qabiliyyətləri: Ümumi Qiymətləndirmə adlı hesabatında qeyd edilirdi ki, artıq bu mərhələdə İran yalnız xarici raketləri kopyalamaqdan imtina etmiş, yerli araşdırma və sistemli yenidən dizayn vasitəsilə öz raketlərini layihələndirməyə başlamışdı, o cümlədən yeraltı istehsal müəssisələri qurmuşdu. 2000–2010-cu illər arasında İranın proqramı kəmiyyət fokusundan keyfiyyətə keçid edərək uçuş məsafəsi, dəqiqlik və əməliyyat hazırlığını gücləndirdi.
Moqəddəm 2011-ci ilin noyabrında “Səmanın Müdafiəçiləri” bazasında baş vermiş şübhəli partlayışda həlak olduqda, İran bunu milli itki elan etdi. İsrail məsuliyyəti nə təsdiqlədi, nə də inkar etdi, lakin “Yediot Aharonot” qəzeti “bəzi qiymətləndirmələrə” görə partlayışın “kəşfiyyat məlumatlarına əsaslanan hərbi əməliyyatın nəticəsi” olduğunu yazmışdı.
Bununla belə, onun mirası davam etdi. O, sadəcə silah sistemi deyil, uyğunlaşmaya və yerli biliklərə söykənən davamlı raket doktrinası qurmuşdu. Onun ölümü bir dövrü başa vursa da, İranın növbəti raket nəslinin doğuluşuna təkan verdi.
Ağıllı raketlər və dəqiq zərbələr (2010–2020)
2010-cu illərə gəldikdə, İranın məqsədi kütləvi çəkindirmədən dəqiq çəkindirməyə keçmişdi. Mühəndislər daxili GPS, inersial naviqasiya və siqnalboğucu əleyhinə texnologiyalarla təchiz olunmuş idarəetmə sistemlərinə fokuslandılar. Nəticədə taktiki cəhətdən daha effektiv qısa və orta mənzilli idarəolunan raketlər silsiləsi yaradıldı.
Bu nəslə Zülfüqar (750 km), qabaqlayıcı zərbələr üçün hazırlanmış yüksək dəqiqliyə və kompaktlığa malik Fateh-313, eləcə də İranın ilk qanadsız raketi olan, radarlardan yayınma və manevr qabiliyyəti üçün dizayn edilmiş Qiyam daxil idi.
İran həmçinin aşağı hündürlükdə uça bilən qanadlı raket sahəsinə daxil oldu; ən qabaqcıl hava hücumundan müdafiə sistemlərini aşa bilən, radarlardan yayınan və 2,000 km-dən çox məsafəyə malik Soumar və 1,350 km məsafəli Hoveize kimi sistemlər hazırladı.
Bu silahlar nəzəri deyildi. 2017-ci ilin iyununda İran öz ərazisindən Suriyanın Deyr əz-Zor bölgəsindəki İŞİD komanda mərkəzlərinə qarşı altı orta mənzilli raket buraxdı — bu, 1980-ci illərdən bəri ilk əməliyyat çərçivəsində sərhəddi aşan zərbə idi.
2020-ci ilin yanvarında isə SEPAH Qüds Qüvvələrinin komandanı general Qasım Süleymaninin ABŞ tərəfindən öldürülməsinə cavab olaraq, İran İraqdakı Ayn əl-Əsəd bazasına Qiyam və Fateh raketləri ilə zərbə endirdi. Peyk görüntüləri 5 metrdən az dəqiqlik göstərdi və zərbələr təyyarə angarlarına, əsgər sığınacaqlarına düz tuş gəldi. The New York Times bunu ABŞ obyektinə müasir dövrdə endirilmiş ən dəqiq raket hücumlarından biri adlandırdı.
Bu onillik İranın “sadəcə çəkindirici” raketlərdən “icraedici” raketlərə keçidini simvolizə etdi — burada siyasi güc dəqiqliklə ifadə olunurdu. Artıq məsələ maksimum məsafə deyil, maksimum təsir idi. Raket çəkiclə yox, cərrah bıçağı ilə müqayisə olunacaq silaha çevrildi və İranın indiyədək ən qabaqcıl çəkindirmə doktrinasının yolunu açdı.
Şəbəkə əsaslı çəkindirmənin yüksəlişi (2021–2023)
2020-ci illərə gəldikdə, İranın raketləri artıq tək-tək istifadə edilən vasitələr deyildi. Onlar daha geniş, inteqrasiya olunmuş hücum sisteminin son mərhələsinə çevrilmişdi. Raketlər intiharçı dronlar, elektron müharibə bölmələri, kibermüşahidə və mərkəzsiz komanda strukturları ilə birlikdə işləyirdi. Bu, “şəbəkə əsaslı çəkindirmə” idi: qabaqcıl hava hücumundan müdafiə sistemlərini yarıb keçmək və iflic etmək üçün sinxronlaşdırılmış, çox sahəli yanaşma.
Bu doktrina çərçivəsində İran mərhələli əməliyyatlar üçün xüsusi hazırlanmış yeni raketlər inkişaf etdirdi. Xeybər Şekan hipersəs raketi (1,450 km məsafə, 500 kq başlıq), işğalçı dövlətə qarşı “Sadiq Vəd 3” əməliyyatında çoxnüvəli başlıq konfiqurasiyası ilə istifadə edilərək bu inkişafın bariz nümunəsinə çevrildi.
Digər mühüm sistemlərə 2,000 km-dən çox məsafəyə malik Xorrəmşəhr-4, bərk yanacaqlı və sürətli buraxılışa sahib Raad-500, optik idarəetməli və 1,000 km-dən artıq uçuş məsafəli Zülfüqar Basir, eləcə də 1,400 km məsafəli və 500 kq-lıq başlığa malik Hac Qasım raketləri daxildir; bunların hamısı İranın genişlənən hücum arxitekturasının ayrılmaz hissəsidir.
2023-cü ilə qədər İran 200-dən 2,500 km-yə qədər məsafəni əhatə edən təxminən 30 raket sistemi yerləşdirmişdi. Siqnalboğucuya davamlı idarəetmə platformaları ilə yönəldilən və mobil və ya yeraltı mövqelərdən buraxılan bu sistemlər qabaqlayıcı zərbələri həm çətin, həm də strateji cəhətdən mənasız etməyə hesablanmışdı.
Çizgidən döyüş meydanına: Sadiq Vəd 3 (2024–2025)
İran iyun ayında “Sadiq Vəd 3” əməliyyatında öz tam çəkindirmə gücünü işə saldı — işğalçı dövlətə və onun ABŞ-dakı himayədarlarına qarşı böyük cavab zərbəsi endirdi. İsrailin təcavüzü ilə alovlanan və əvvəlki məhdud əməliyyatların üzərində qurulan bu əməliyyat dönüş nöqtəsi oldu. Bu, İranın dörd onilliklik raket doktrinasının döyüş meydanında zirvəyə çatmasını simvolizə etdi.
“Sadiq Vəd 3”ü fərqləndirən təkcə atəş gücü deyildi, əsas fərq inteqrasiya idi. İran ballistik zərbələri, dron sürülərini və elektron hücumları vahid əməliyyat çərçivəsində koordinasiya etdi. Dünya ilk dəfə olaraq real müharibə şəraitində İranın raket və dron imkanlarının fasiləsiz və uyğunlaşdırılmış istifadəsini gördü.
Nəticələr Vaşinqton və Təl-Əvivdəki bütün mövcud təxminləri alt-üst etdi. İsrailin dərinliklərinə çatan raketlər sadəcə cavab zərbəsi vasitəsi deyildi; onlar eyni zamanda proqramın özünü müdafiə edən qalxan idi — düşmənin hərəkətə keçməsindən əvvəl onun əsas imkanlarını sıradan çıxararaq İranın cavab gücünü qoruyan hücum çəkindiriciləri idi. Bu zərbə sadəcə cavab deyildi; düşmənin qabaqlayıcı zərbəsini qabaqlayan bir hərəkət idi.
Bütün bunlar İranın nüvə mövqeyindən ayrı düşünülə bilməz. Ballistik və nüvə proqramları ayrı görünə bilər, amma eyni doktrinal ox üzərində işləyir: nüvə proqramı suverenliyi simvolizə edir, raket proqramı isə onu təmin edir. Birlikdə onlar Qərbin “İsrail İranın çəkindirmə imkanlarını bir zərbə ilə məhv edə bilər” xülyasını darmadağın etdilər.
O dövr geridə qaldı. İranın raket qalxanı artıq sadəcə təhdid deyil — hərəkətə keçmiş reallıqdır.
Mənbə: The Cradle