İŞİD terroruna qarşı dini çağırışdan doğan İraqın Xalq Səfərbərlik Qüvvələri (PMU) artıq sadəcə hərbi qüvvə deyil – bu gün o, milli gücün dayağına və ölkənin tam suverenliyini bərpa mübarizəsində güclü oyunçuya çevrilib.
2014-cü ilin iyununda İraq ordusu Mosulda İŞİD-in sürətli hücumu qarşısında çökdü. Sözdə xilafət bundan sonra sürətlə Bağdada doğru irəlilədi, paytaxtı işğal etməklə və Nəcəf və Kərbəlada yerləşən müqəddəs ziyarətgahları təhqir etməklə hədələdi.
Bu boşluğu isə nə xarici müttəfiqlər, nə də dövlət institutları doldurdu, əksinə, yoxsul, dindar və qətiyyətli könüllülərin ordusu meydana çıxdı. Xalq Səfərbərlik Qüvvələri (PMU) və ya “Haşd əş-Şaabi” milis dəstəsi kimi deyil, dövlətin müdafiə edə bilmədiyi İraqı qorumaq üçün fitva ilə çağırılmış xalq ordusu kimi meydana gəldi.
Nəcəfdə yerləşən ən yüksək şiə dini nüfuzu olan Ayətullah Əli əl-Sistaninin verdiyi “kifayi cihad” (əl-cihad əl-kifai) dini fətvası əsasında minlərlə insan evlərdən, yoxsul məhəllələrdən çıxaraq yeni milis yaratmaq üçün deyil, zəifləyən dövlətin qoruya bilmədiyi sərhədləri, şəhərləri və İraqın milli mövcudluğunu müdafiə etmək üçün səfərbər oldu.
Var olmaq uğrunda mübarizəyə təcili cavab kimi başlayan bu hərəkat qısa zamanda genişlənən təhlükəsizlik aparatına çevrildi. Bununla yanaşı, bu proses İraq siyasətini bu gün də formalaşdıran sualları gündəmə gətirdi: Bu qüvvəyə kim rəhbərlik edir? O, dövlətin köməkçi hissəsidirmi, yoxsa paralel suveren qurumdumu? Onun gücü İraqın suverenliyini möhkəmləndirirmi, yoxsa onu kölgədə qoyur?
Könüllü müqavimətdən institusional dayağa
PMU-nun rəsmi yaranması Sistaninin fitvasından sonra minlərlə insanın İŞİD-ə qarşı səfərbər olması ilə baş verdi. İraq ordusu Mosul, Ənbar və Səlahəddin boyu çökdü və özünü “xilafət” adlandıran qurum Bağdadın qapısına qədər irəlilədi. Bu yenicə formalaşan iraqlı qüvvələr İraqın son müdafiə xətti kimi meydana çıxdı.
Badr Təşkilatı, Kətaib Hizbullah (KH), Asaib Əhlül-Həqq kimi veteran birləşmələr və cəbhə xəttində yaranmış yeni qruplardan ibarət olan PMU heç vaxt monolit olmayıb. Sonradan onun genişlənməsi ilə yanaşı, sünni, yezidi, xristian və şəbək dəstələri də qoşuldu və parçalanmış təhlükəsizlik xəritəsində müdafiə rollarını doldurdu.
Zamanla PMU xalq səfərbərliyi qüvvəsindən rəsmi institut statusuna keçdi. 2016-cı ildə İraq parlamenti PMU-nu milli təhlükəsizlik çərçivəsinə inteqrasiya edən qanun qəbul etdi və nominal olaraq onu baş nazirin komandanlığı altına verdi.
Lakin inteqrasiya ilə muxtariyyət arasındakı xətt hələ də qeyri-müəyyəndir. İranın İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) və Qərbi Asiyanın Müqavimət OXU ilə güclü əlaqələri olan fraksiyalar sərhədlərdən kənarda fəaliyyət göstəriblər ki, bu da siyasi elitalar, o cümlədən şiə müttəfiqlər arasında suverenliyin pozulması və ikili loyallıqla bağlı narahatlıq yaradıb.
Tərəfdarlar və opponentlər
Tərəfdarlar PMU-nu “dövlət bayrağı altında fəaliyyət göstərən milli qüvvə” kimi təqdim edirlər. Bu iddia həm onun rəhbərliyi, həm də hökumət sənədləri tərəfindən təkrar edilir. Lakin Ərbil mərkəzli təhlükəsizlik analitiki Vəfa Məhəmməd Kərim “The Cradle”a deyir: “Siyasi reallıq rəsmi iddialardan fərqlənir,” və əlavə edir ki, “PMU ətrafında dərin parçalanma var ki, bu da İraqın özündə dövlət anlayışı ilə bağlı daha geniş parçalanmanı əks etdirir.”
O həmçinin “İraqın müxtəlif bölgələrində bəzi PMU briqadalarının fərdi hərəkətləri, hərbi və təhlükəsizlik baxımından səlahiyyətləri və Baş Qərargahın əmrləri xaricində fəaliyyəti”nə diqqət çəkir. Kərim buna sübut kimi Bağdadın cənubundakı Dora rayonunda baş verən ölümcül toqquşmanı göstərir, burada bir PMU fraksiyası federal təhlükəsizlik qüvvələri ilə qarşı-qarşıya gəlmişdi.
İraqın Birləşmiş Əməliyyatlar Komandanlığının məlumatına görə, KH ilə əlaqəli silahlı elementlər Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin binasına hücum ediblər. Bildirilir ki, bu, yeni direktorun təyin edilməsindən sonra yaranan rəhbərlik mübahisəsi və əvvəlki vəzifə sahibinin istefa verməkdən imtina etməsi ilə bağlı idi.
PMU daxilində vahid ideoloji xətt yoxdur. Məsələn, rəsmi olaraq Kərbəladakı Abbas ziyarətgahına bağlı olan Abbas Döyüş Diviziyası özünü Nəcəfdəki dini institutla sıx əlaqə üzərindən müəyyənləşdirir – heç bir siyasi partiya, hərəkat və ya silahlı qrupla deyil. O, tamamilə iraqlı mandatına sadiqdir. Onun rəhbərləri xarici dolaşıqlara qarşı çıxır və PMU-nun mövcudluğunu tənzimləyəcək hüquqi çərçivələr tələb edirlər.
Abbas Diviziyası bir neçə bəyanatında silahların dövlətin inhisarında qalmasını, PMU-nun hüquqi tənzimlənməsini və rəsmi təhlükəsizlik qüvvələrinə inteqrasiyasını müdafiə edib, eyni zamanda ehtiyac yarandıqda milli ehtiyat qüvvə rolunu qoruyub saxlayacağını bildirib.
Buna qarşı olaraq, xüsusilə İranın regional baxışına daha sıx bağlı olan digər fraksiyalar özlərini Müqavimət OXU-nun uzantısı kimi görürlər. Bağdaddakı belə fraksiyalardan birinin komandiri “The Cradle”a bildirib ki, PMU İraqın “xarici müdaxiləyə qarşı strateji dərinliyidir” – Livandakı Hizbullahın rolu və ya SEPAH-ın asimmetrik çəkindirmə doktrinası ilə müqayisə edilə biləcək bir rol.
Digər tərəfdən, sünni və kürd siyasi qüvvələrinin mövqeləri qarışıqdır. Bəziləri PMU-nun sünni əksəriyyətli və ya kürd sərhədinə yaxın bölgələrdə həddindən artıq gücə sahib olmasından narahatlıq ifadə edir, şiə məzhəbçi genişlənməsi qorxusunu – ideoloji və ya maraq yönümlü – qabardırlar. Digərləri isə PMU-nu potensial hakimiyyət boşluğunu doldura biləcək və ya ekstremist qrupların geri dönməsinin qarşısını ala biləcək sabitləşdirici qüvvə kimi görürlər.
Dövlət komandanlığı və ideoloji müstəqillik
PMU-nun mürəkkəbliyi bir sualda ən yaxşı şəkildə ifadə olunur: Onu əslində kim idarə edir? Analitiklər onu “üçbaşlı canavar” kimi təsvir edirlər: Nəcəfə sadiq briqadalar, İrana bağlı fraksiyalar və regional güc vasitəçiləri kimi fəaliyyət göstərən yerli tayfa dəstələri.
Bu struktur həm təsdiqlənmiş, həm də siyasi motivli olan “intizamsız” davranış ittihamlarını qızışdırıb. Kərimin “The Cradle”a dediyi kimi:
“ABŞ maraqlarına və koalisiya bazalarına edilən hücumların çoxu PMU-nun nəzarətində olan düşərgələrdən həyata keçirilib. Geniş şəkildə məlumdur ki, bəzi PMU briqadaları bir neçə sərhəd-keçid məntəqəsini nəzarətdə saxlayır, qeyri-rəsmi vergilər yığır və şübhəli investisiyalarla məşğul olur. Bundan əlavə, Kürdüstandakı təhlükəsizlik rəsmiləri son vaxtlar bəzi briqadaları bölgədəki neft infrastrukturuna hücum etməkdə ittiham ediblər – baxmayaraq ki, ümumilikdə PMU-ya qarşı heç bir ittiham irəli sürülməyib.”
Müharibə dövründəki 100.000 döyüşçü zirvəsindən sonra, PMU qüvvələrinin sayı ikiqat artaraq hazırda 230.000-dən çox şəxsdən ibarətdir. İraqın 2024-cü il büdcəsi PMU Komissiyasına təxminən 2,6 milyard dollar ayırıb – bir vaxtlar müvəqqəti səfərbərlik olan bir qüvvə üçün heyrətamiz institusional səviyyədir.
Digərləri isə belə ümumiləşdirmələrin ədalətsiz olduğunu iddia edir və qeyd edirlər ki, bir çox PMU briqadaları şərəflə vuruşub və xüsusilə Məhəmməd Şiya əs-Sudani hökuməti dövründə dövlət əmrlərinə sadiq qalıblar.
Silahlı qruplar üzrə ixtisaslaşmış jurnalist Hüseyn əl-Fəyyad “The Cradle”a belə izah edir:
“Bir çox fraksiyalar İŞİD-ə qarşı müharibədə böyük fədakarlıqlar etdilər. Onlar İraq ordusu, Peşmərgə və Terrorla Mübarizə Qüvvələri ilə tərəfdaş oldular. Bu qurbanlar xarici gündəmlər güdən fərdlərin, hətta təsdiqlənsə belə, PMU-nun siyasi və ideoloji rəhbərliyini təmsil etməyən təcrid olunmuş hərəkətləri ilə ləkələnməməlidir.”
Struktur paradoks: Müqavimət, yoxsa islahat?
Əsas ziddiyyət ondadır ki, PMU-nu asanlıqla buraxmaq və ya yenidən qurmaq mümkün deyil, çünki bu, onun bərpa etdiyi təhlükəsizliyin özünü riskə ata bilər. PMU fraksiyalarından birinə yaxın məlumatlı bir mənbənin “The Cradle”a dediyinə görə:
“PMU-nun ləğvi müzakirə olunmur – nə Koordinasiya Çərçivəsində, nə dini rəhbərlikdə, nə də onların son mesajlarında. Bu, PMU rəhbərliyi üçün qəbuledilməzdir. PMU baş nazirin tabeliyində olan və Baş Komandanın əmrlərinə tabe olan bir qurumdur, lakin o, digər təhlükəsizlik institutlarından fərqlənir, çünki ideoloji və dini əsaslıdır, fətva ilə yaradılıb. Buna görə də, heç bir siyasi şəraitdə onun buraxılması variant deyil.”
“Silahların dövlətə tabe etdirilməsi çağırışları, bizim fikrimizcə, PMU-ya deyil, silahlı fraksiyalara yönəlib – çünki onlar hələ tam şəkildə onun strukturuna qoşulmayıblar. Əksinə, onlar müstəqilliklərini qoruyaraq briqadalar təqdim ediblər,” mənbə izah edir və əlavə edir:
“Bu fraksiyalar inanır ki, problem nəzarətsiz silahlar və tayfa silahlarındadır, müqavimət silahlarında yox. Onlar öz silahlarını dövlətə dəstək olan müqavimətin bir hissəsi hesab edir və döyüş qərarlarının dini rəhbərliyə – istər Nəcəfə, istərsə də İranın Vilayəti-Fəqihinə – bağlı olduğunu vurğulayırlar.”
Məsələn, Seyyid əş-Şühəda Briqadaları rəsmi briqadalarını PMU komandanlığına təqdim edir, lakin öz siyasi və hərbi komanda zəncirini qoruyur.
Baş nazir Sudani – PMU-nun İraqın dövlət strukturu daxilində mövcudluğunu dəstəkləyən Koordinasiya Çərçivəsinin dəstəyindən yararlanan siyasətçi – son vaxtlar belə deyib:
“Silahların yalnız dövlətin əlində cəmlənməsi güclü və hörmətli dövlətin əsas sütunudur. Heç bir tərəf bu qərarı ləğv edə və ya dövləti və onun səlahiyyətlərini əvəz edə bilməz.”
Bu açıqlama Vaşinqtonun Bağdadı PMU-nun inzibati strukturunu rəsmiləşdirə biləcək hər hansı qanunu təsdiqləməməyə çağırdığı bir vaxtda səsləndi. Söhbət, siyasi çəkişmələrin dalğasından sonra parlamentdə ikinci oxunuşa çıxarılan “Xalq Səfərbərlik Qanunu”ndan gedir. Lakin PMU fraksiyalarından olan eyni mənbə “The Cradle”a belə deyib:
“Parlamentdəki PMU qanunu ilə bağlı Amerika mövqeyindən tam xəbərdarıq. İraq siyasi prosesindəki müxtəlif tərəfdaşlara onun qəbulunun qarşısını almaq üçün böyük siyasi təzyiq var. Biz bunu İraq suverenliyinə birbaşa təhdid kimi görürük və bu, hökuməti ölkənin daxili işlərini müdafiə etməyə məcbur edir.”
Maraqlıdır ki, Sudaninin bəyanatı İraqda 1920-ci ildə baş verən İngilis işğalına qarşı üsyanın ildönümünə həsr olunmuş tayfa toplantısı zamanı səsləndirilib – bu da çoxqatlı siyasi mesaj verdiyini göstərir.
Tehran, Vaşinqton və Bağdad arasında
PMU-nun geosiyasi dolaşıqlıqları onun daxili ziddiyyətlərini əks etdirir. İranla əlaqədə PMU-nun ideoloji qanadı Müqavimət Oxunun irəlidə yerləşən hərbi məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərir. O, SEPAH-dan (IRGC) dəstək alır, Hizbullah ilə koordinasiya edir və əvvəllər Suriyaya döyüşçülər göndərib – xüsusən Qusayr və Əl-Bukamal bölgələrinə.
ABŞ-la münasibətlər gərgin olaraq qalır. 2020-ci ildə PMU-nun sədr müavini Əbu Mehdi əl-Mühəndis və SEPAH-ın komandiri Qasım Süleymaninin ABŞ tərəfindən şok edici qətlə yetirilməsindən sonra, PMU qarşıdurmanın yeni mərhələsinə daxil oldu. Bəzi fraksiyalar 2025-ci il İsrail–İran müharibəsində iştirak ediblər, bəzi hallarda isə döyüş yerləri açıqlanmayıb.
Fars Körfəzi paytaxtları məsələdə bölünmüş vəziyyətdədir. Səudiyyə Ərəbistanı PMU-ya geosiyasi maneə kimi baxır, BƏƏ və Qətər isə onun mülayim fraksiyaları ilə sakit əlaqələr qurur. Türkiyə isə şimal İraqda təsirini yenidən gücləndirmək üçün sünni PMU bölmələri ilə münasibətlər inkişaf etdirib.
PMU-nun gələcəyi hələ də mübahisəlidir – xarici planlar, daxili bölünmələr və İraq dövlətinin hələ də həll olunmamış sualları arasında.
Tehranın irəli sürdüyü yollardan biri mövcud ikili strukturu qorumaqdır: PMU formal olaraq İraq baş nazirinin komandanlığı altında qalır, lakin ideoloji fraksiyaları Müqavimət Oxunun muxtar qolları kimi fəaliyyət göstərməkdə davam edir.
Vaşinqton isə əks istiqamətdədir: nəzarətsiz fraksiyaları ləğv etmək, qalan hissəni İraqın müntəzəm ordusuna qatmaq, PMU-nun maliyyəsini kəskin azaltmaq və onu siyasi cəhətdən qoruyan Koordinasiya Çərçivəsini kənarlaşdırmaq.
Üçüncü bir variant isə milli kompromis axtaran iraqlı dairələr arasında mövqe qazanır. Bu modelə görə, intizamlı briqadalar vahid komandanlıq altında İraq ordusuna tabe ediləcək, ilkin fətvanın dini legitimliyi qorunacaq və qurum regional güc oyunlarından müdafiə olunacaq. Amma bunun üçün həm Nəcəf ilə Tehran arasında koordinasiya, həm də PMU-nun çoxsaylı fraksiyaları arasında nadir daxili konsensus tələb olunur.
Aydın olan odur ki, PMU-nu sadəcə olaraq “yox saymaq” mümkün deyil. O, eyni zamanda həm dövlətin təhlükəsizliyinin müdafiəçisi, həm də onun hakimiyyət monopoliyasına meydan oxuyan bir qurumdur – müharibə ilə formalaşmış, qurbanlarla müqəddəsləşmiş və İŞİD-sonrası İraq nizamına hopmuş bir struktur.
O, hansı istiqamətdə inkişaf edirsə-edilsin, PMU İraqın bitməmiş suverenlik mübarizəsinin mərkəzində qalacaq.
Bu məqalədə ifadə olunan fikirlər “Qafqaz Times”ın mövqeyini əks etdirməyə bilər.
Mənbə: The Cradle