Bir həftəlik zərbələr nəticəsində işğalçı rejim İranın elmi və müdafiə qurumlarındakı əsas fiqurları qətlə yetirməklə ölkənin nüvə sahəsində on ildən artıq irəliləyişini məhv etmiş ola bilər.
13 iyun səhəri İsrail İrana qarşı misilsiz hava hücumları dalğasına start verdi. İlk mərhələ Tehran nüvə alimləri və hərbi komandirlərinə qarşı son dövrlərin ən sistemli qətl kampaniyasını həyata keçirdi.
Dövlət mediası 35-dən çox yüksək rütbəli İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) zabitinin, o cümlədən komandanı briqada generalı Hüseyn Səlaminin öldüyünü bildirsə də, İsrailin daha az açıqlanan hədəfləri İranın nüvə və texnoloji inkişafının elmi memarları idi.
14 iyunda İsrail ordusu bəyan etdi: “IDF İranın nüvə layihəsində çalışan doqquz alim və eksperti məhv edib”. Daha sonra yayılan infoqrafik bu rəqəmi 11-ə qaldırdı.
İsrail ordusunun yaydığı və İrana qarşı müharibədə İsrail tərəfindən qətlə yetirilən İranlı alimləri göstərən qrafik.
Lakin The Cradle-ın araşdırması göstərib ki, ən azı 17 tanınmış elmi şəxs qətlə yetirilib, onlardan biri aparıcı süni intellekt tədqiqatçısı olub.
İsrailin İrana qarşı müharibəsində bu yeni mərhələ gizli qətllərdən açıq, hərbi hədəfli sui-qəsdlərə keçidi ifadə edir və psixoloji müharibə ilə döyüş meydanındakı məhv etmə arasındakı sərhədi bulanıqlaşdırır.
Tel-Əvivin hədəfindəki alimlər
İsrail zərbələri nəticəsində öldürülənlər arasında iki əsas fiqur var idi: Məhəmməd-Mehdi Təhrançi və Fereydun Əbbasi – hər ikisi İranın nüvə və müdafiə araşdırmalarının illərdir aparıcı iştirakçıları idi.
Moskva Fizika və Texnologiya İnstitutundan doktorluq dərəcəsi alan Təhrançi Şəhid Beheşti Universitetində professor, nəzəri fizik, İranın Elm, Araşdırma və Texnologiya üzrə Ali Şurasının rəhbəri və İslam Azad Universitetinin prezidenti idi.
O, həmçinin “Amad Layihəsi” ilə yaxından əlaqəli idi – Qərb dövlətlərinin 2004-dən əvvəl İrana nüvə silahı əldə etmək niyyəti ilə ittiham etdiyi layihə; Təhrançi 2020-ci ildə ABŞ Xəzinə Nazirliyi tərəfindən sanksiyalara məruz qalmışdı.
ABŞ kəşfiyyatının məlumatına görə, Təhrançi Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində olan Müdafiə İnnovasiya və Tədqiqat Təşkilatı (SPND) vasitəsilə həyata keçirilən proqramın rəhbərlərindən biri olub.
Bu əlaqənin əhəmiyyəti 25 iyunda İsrail təyyarələrinin həm SPND-yə, həm də Müdafiə Nazirliyinə məxsus binalara hücum edərək İranın strateji elmi potensialının institusional infrastrukturuna birbaşa zərbə vurması ilə daha da önə çıxdı.
Onun İranın ən yüksək səviyyəli qətlə yetirilmiş alimi Möhsün Fəxrizadə ilə yaxın dostluğu onu Tel-Əvivin əsas hədəfinə çevirmişdi.
Fəxrizadənin 2020-ci ilin noyabrında öldürülməsindən sonra Təhrançi 24 saat mühafizə altında idi. İsraillilər onun yaşadığı evə hücum edərək onu, həyat yoldaşını və dörd mühafizəçisini qətlə yetirdilər.
İsrailin 12 günlük müharibəsində qətlə yetirilən Məhəmməd-Mehdi Təhrançi və həyat yoldaşının fotosu.
İkinci əsas şəxs Əbbasi idi; o, əvvəllər İran Atom Enerjisi Təşkilatının rəhbəri olmuşdu və 2010-cu ildə – həmkarı Məcid Şəhriyari öldürülən gün – sui-qəsd cəhdindən sağ çıxmışdı. Ölümündən əvvəl parlament üzvü olan Əbbasi simvolik hədəf olmaqla yanaşı, İranın nüvə planlaşdırmasında fəal iştirak edirdi.
İranın elmi nüvəsinin məhv edilməsi
Bu iki məşhur şəxsdən əlavə, qətlə yetirilənlərin siyahısı Təl-Əvivin əməliyyatının miqyasını və məqsədini açıq şəkildə göstərir. Şəhid Beheşti Universitetinin nüvə mühəndisliyi fakültəsinin dekanı Əbdülhəmid Mənuçehr ilk öldürülənlərdən biri idi. Həmçinin nüvə fiziki və professor Əkbər Motəllebizadə – SPND-nin rəhbəri postunda Fəxrizadəni əvəz etmişdi – Absərd şəhərində həyat yoldaşı ilə birlikdə qətlə yetirildi; bu şəhər Fəxrizadənin dörd il əvvəl öldürüldüyü yerdir.
Malek Əştər Universitetinin professoru və neft-kimya sənayesində nüvə tətbiqləri üzrə mütəxəssis Səid Barci Kazeruni də hədəfə alınmışdı. O, uzun müddət ABŞ Xəzinə Nazirliyinin sanksiya siyahısında idi, baxmayaraq ki, fəaliyyəti dinc nüvə araşdırmalarına aid idi.
45 yaşlı nüvə tibb tətbiqləri və radiodərmanlar üzrə ixtisaslaşmış professor Əmir-Hüseyn Fəği, Nüvə Elmi və Texnologiyası İnstitutunun rəhbəri idi. O, geniş şəkildə Şəhriyari elmi irsinin varisi hesab olunurdu. Fəğinin həmkarı, Şəhid Beheşti Universitetindən fizik və İranın nüvə nəzarət komitəsinin üzvü Əhməd Rza Zülfüqəri Dariani də öldürülmüşdü, özü ilə birlikdə bütün ailəsi də həlak olmuşdu.
Digər qurbanlar arasında nüvə reaktorları üzrə mühəndis və müharibə veteranı Mənsur Əsgəri də vardı; o, əsasən qabaqcıl materiallar və nüvə reaktorları sahəsində çalışırdı. İsrailin ilk hava hücumları mərhələsində hədəf alındı və həyat yoldaşı, ginekoloq qızı və nəvəsi ilə birlikdə öldürüldü.
Tərbiyət Modərrəs Universitetinin molekulyar fizika üzrə eksperti Əli Bakuye Katirimi və Şərif Texnologiya Universitetinin metallurgiya üzrə mütəxəssisi Seyid İssar Təbatəbai Qumşeh də qətlə yetirilənlər sırasında idi; Təbatəbainin işləri İsrailin daimi təhdidlərinə görə məxfi saxlanılırdı.
Seyid Əsğər Haşemi-Təbar da qətlə yetirilmişdi; o, İran Milli Müdafiə Universitetindən doktorluq almış raket proqramı üzrə mütəxəssis idi və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (MAQATE) bağlı hesabatlarda İranın nüvə proqramının hərbi ölçüsünə töhfə verən şəxs kimi qeyd olunmuşdu.
Malek Əştər Universitetinin partlayıcı materiallar üzrə mütəxəssisi Məhəmmədrza Sediqi Saber ilk İsrail zərbəsindən sağ çıxmışdı, lakin həmin hücumda oğlu ölmüşdü. Bir neçə gün sonra ona qarşı təşkil olunan ikinci hədəfli hücumda o və 13 qohumu öldürüldü.
İsrailin bombardmanı nəticəsində Məhəmmədrza Sediqi Saberin tamamilə dağıdılmış evi və qətlə yetirilən ailə üzvlərini göstərən İran mediasının yayımladığı qrafik.
Qətlə yetirilən digər alimlər arasında İran Elm və Texnologiya Universitetinin kimya mühəndisliyi üzrə mütəxəssisi Süleyman Süleymani də var idi; ISNA xəbər agentliyinə görə, o, Müdafiə Nazirliyinin SPND təşkilatı ilə əlaqəli idi və bu səbəbdən yüksək önəmli hədəf sayılırdı.
Həmçinin nüvə alətləri və elektrik sürətləndiriciləri üzrə ixtisaslaşmış professor Seyid Mustəfa Sadat Ərməki qətlə yetirilmişdi; o, həyat yoldaşı, üç övladı və qohumları ilə birlikdə evlərinə birbaşa hücum zamanı həlak olmuşdu. The Cradle-ın müəyyən etdiyi Ali Bokaeyi Kərimi – Kaşan Universitetinin elektronika mühəndisliyi üzrə dosenti – İsrailin həmin şəhərə endirdiyi zərbələrdə öldürülənlərdən idi. Kaşandakı hücumda azı 23 nəfər, o cümlədən SEPAH-ın Aerokosmik Qüvvələrinin 15 üzvü öldürülmüşdü.
İsrail–İran müharibəsi zamanı İsrail hava hücumları nəticəsində öldürülən mülki şəxsləri göstərən İran mediasının yayımladığı qrafik.
Digər qurbanlardan metallurgiya üzrə ekspert Əlirza Zeynəli iki qızı ilə birlikdə öldürülmüşdü, həmçinin İran Elm Nazirliyi tərəfindən qabaqcıl süni intellekt və texnologiya üzrə mütəxəssis kimi tanınan gənc tədqiqatçı Məhəmmədrza Zəkəriyan həyat yoldaşı və iki övladı ilə birlikdə qətlə yetirilmişdi.
MAQATE-nin rolu və Qərbin əlbirliyi
İranlı ekspertlər və təhlükəsizlik rəsmiləri uzun müddətdir ki, MAQATE-nin (Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi) İran alimlərini ifşa etməkdəki roluna dair xəbərdarlıq edirdilər. The Cradle-a danışan beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert Mehdi Xanəlizadənin sözlərinə görə, MAQATE İranın nüvə kadrları barədə detallı məlumatlara malikdir – bu məlumatlar birbaşa və ya dolayı yollarla İsrail kəşfiyyatına ötürülə bilər. Bu şübhə dərin köklərə malikdir.
2018-ci ildə Şəhid Beheşti Universitetinin tələbələri MAQATE nümayəndələrinin səfərinə qarşı etiraz aksiyası keçirərək müfəttişləri casus adlandırmışdılar. Həmin səfərə ev sahibliyi edən dörd professor sonradan qətlə yetirildi. Şəhid Beheşti Universitetinin professoru Əli-Əkbər Mottəkan bildirib: “Onlar hamısı narahat idilər ki, MAQATE Nüvə Mühəndisliyi Fakültəsini yenidən yoxlayacaq, çünki onları casus hesab edirdilər.”
Mehdi Xanəlizadə The Cradle-a daha qaranlıq bir qiymətləndirmə təqdim edib:
“MAQATE İranın nüvə proqramı ilə bağlı hər bir alim haqqında rəsmi hesabatlara malikdir… Agentliyin Müdafiə Nazirliyi ilə işləyən bütün şəhidlərin adları da vardı.”
O, ifşanın digər mənbəyini də xatırladır: 2018-ci ilin yanvarında Mossad agentlərinin Tehran yaxınlığındakı Şourabad bölgəsindəki Müdafiə Nazirliyinə məxsus anbarda keçirdiyi əməliyyat. İsrail komandası ən azı iki mühafizəçini öldürərək 100 mindən çox həssas sənəd – Fordo nüvə obyektinə dair ətraflı məlumatlar və işçi siyahıları – ələ keçirdi. İki ay sonra İsrailin baş naziri Netanyahu televiziya ilə çıxışında oğurlanmış arxivi nümayiş etdirərək, ilk dəfə Möhsün Fəxrizadənin şəklini ictimaiyyətə təqdim etdi.
ABŞ-da yerləşən nəzarət təşkilatı “Iran Watch” sonradan həmin MAQATE sənədlərindən birinə istinad edərək alim Əsğər Haşemi-Təbarı “İran nüvə proqramının mümkün hərbi ölçüsü ilə əlaqəsi olan şəxs” kimi ittiham etmişdi.
Daxildən sızıntılar
Xarici casusluq həlledici rol oynasa da, İranın daxili təhlükəsizlik boşluqları vəziyyəti daha da pisləşdirdi. Bir neçə alimin şəxsi məlumatları onlayn əlçatan idi və ya məsuliyyətsiz şəkildə sızdırılmışdı. 2021-ci ildə İslam Azad Universitetində tələbə mübahisəsindən sonra prezident Təhrançinin mühafizəçilərinin ad və məlumatları sosial şəbəkələrdə yayıldı. Ali Milli Təhlükəsizlik Şurası bu sızıntını ciddiyə almasa da, universitet rəsmiləri bunu casusluq hadisəsi kimi qiymətləndirmişdi.
Ticarət reyestrləri və sındırılmış məlumat bazaları vasitəsilə də sızıntılar baş verirdi. Bir hadisədə bir şəxs biznes məlumat saytından və sızdırılmış məhkəmə sənədlərindən istifadə edərək Fereydun Əbbasinin ünvanını və şəxsiyyət vəsiqəsinin nömrəsini tapmışdı; video yayılıb geniş populyarlıq qazandıqdan sonra həmin platforma fəaliyyətini dayandırmışdı.
SEPAH-a yaxın Tasnim xəbər agentliyinin 2021-ci il videosunda Əmir-Hüseyn Fəği müəllimi Məcid Şəhriyari haqqında ətraflı danışırdı; həmin video Fəğinin qətlindən sonra yenidən yayılmışdı.
Nüvə sahəsində çalışan müəllim heyətinin adlarının universitet saytlarından silinməsi kimi anonimləşdirmə cəhdlərinə baxmayaraq, Mossadın onilliklər ərzində davam edən infiltrasiya fəaliyyəti və illərlə davam edən rəsmi səhlənkarlıq İranın elmi heyətini müdafiəsiz qoymuşdu.
Birbaşa xarici infiltrasiya iddiaları da təkzib edilməyib, xüsusən 2016-cı ildə hökumət kəşfiyyat orqanları tərəfindən İranlı həkim və fəlakət tibb üzrə ekspert Əhmədrəza Cəlalinin həbsi ilə bağlı. O, Müdafiə Nazirliyi ilə əməkdaşlıq etdiyi illərdə bəzi nüvə alimləri barədə məlumatları Mossad-a ötürməkdə təqsirli bilinmişdi. Cəlalinin məlumatları 2010-cu ildə Məcid Şəhriyari və Məsud Əli-Məhəmmədinin qətlinə səbəb olmuşdu. O, altı il sonra həbs olunmuş və ölüm cəzasına məhkum edilmişdi.
Gizli əməliyyatlardan açıq müharibəyə
2006-cı ilin yanvarında nüvə alimi Ərdəşir Hüseynpurun qətlə yetirilməsi ilə başlayaraq, 2020-ci ilin noyabrında Möhsün Fəxrizadənin səs-küylü qətlinə qədər olan 14 il ərzində İsrail avtomobil bombaları, maqnit partlayıcıları və uzaqdan idarə olunan hücumlarla altı əsas İran alimindən qurtulmuşdu.
Yalnız 2025-ci ildə 12 gün ərzində işğalçı rejim azı 17 nəfəri öldürdü. Mesaj aydın idi: Təl-Əviv artıq “ehtimal edilən inkar” arxasında gizlənmir. Gizli müharibə açıq müharibəyə çevrilib.
İran rəsmiləri israr edirlər ki, bu sui-qəsdlər onların irəliləyişini pozmayacaq. Amma itkilərin miqyası inkarolunmazdır. Cavab olaraq 2 iyulda İran prezidenti Məsud Pezeşkian MAQATE ilə əməkdaşlığı dayandıran və müfəttişlərin nüvə obyektlərinə və alimlərə çıxışını qadağan edən qanunu imzalayıb.
Lakin zərbə artıq endirilib. İsrail yalnız İranın nüvə infrastrukturunu deyil, onun arxasındakı beyinləri də vura biləcəyini sübut edib. Əgər Tehran təhlükəsizlik protokollarını radikal şəkildə yeniləməsə, çox keçmədən laboratoriyalarda, auditoriyalarda və evlərdə yeni bir şəhid nəslinin itirilməsi riski ilə üz-üzə qala bilər.
İsrailin İrana qarşı müharibəsində öldürülən SEPAH -ın Hərbi Hava-Kosmik Qüvvələrinin komandirləri və üzvlərini göstərən İran mediasının yayımladığı qrafik.
Mənbə: The Cradle