İsraillə müharibə İranın Azərbaycanla həll olunmamış münasibətlərini yenidən gündəmə gətirdi.
İranın tanınmış siyasi siması Əkbər Haşimi Rəfsəncani öz ölümündən sonra nəşr olunan xatirələrində 1993-cü ilin noyabrında, birinci Qarabağ müharibəsi zamanı, o vaxt Azərbaycan prezidenti olan Heydər Əliyevlə görüşlərini xatırlayır. Rəfsəncaniyə görə, Əliyev həmin dövrdə İranın Ermənistanla münaqişədə Azərbaycana hərbi dəstək göstərməsini tələb edirdi.
Rəfsəncani yazırdı: “Onun daim təkrar etdiyi fikirlərdən biri bu idi ki, İran ermənilərlə müharibə fürsətindən istifadə edərək Azərbaycanda öz mövcudluğunu genişləndirməlidir. Hətta bəzən deyirdi ki, Azərbaycan İrana məxsusdur və bizi dəvət edirdi ki, gəlin, onu müdafiə edin və nəzarəti ələ alın.”
O əlavə edirdi: “Biz Naxçıvanda olanda da buna bənzər sözlər deyirdi. O, iddia edirdi ki, əgər İran Azərbaycanı öz təsiri altına alarsa, bu, Rusiyanın bütün Qafqazdakı hökmranlığını sarsıdacaq.”
Otuz iki il sonra vəziyyət tamamilə dəyişib. Artıq Azərbaycan rəsmiləri Bakının işlərinə Tehranın qarışmasını istəmirlər.
İndi isə kiçik, amma iddialı qonşu ilə münasibətləri necə tənzimləyəcəyini bilməyənlər İran siyasətçiləridir. 1991-ci ildə Sovet İttifaqından müstəqillik qazanan bu qonşu vaxtilə İrana məxsus olub, lakin 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay müqavilələri ilə Rusiya imperiyasına verilmişdi.
Son on ildə iki ölkə arasındakı güc balansı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. Hətta bəzi azərbaycanlı fiqurlar və media orqanları indi İran ərazilərinin bir hissəsinin ilhaqına çağırışlar edirlər.
Bu arada, İranın İsrail və ABŞ-la sonuncu 12 günlük müharibəsi siyasi uçurumu daha da dərinləşdirib. Tehranda Azərbaycanın İsraillə genişlənən hərbi və kəşfiyyat əlaqələri ilə bağlı narahatlıq artır.
İsrail dronları haradan gəldi?
İsrailin İrana qarşı müharibəsi bitən kimi, İranın şimal-qərb sərhədi yaxınlığında yaşayan sakinlər İsrail dronlarının Azərbaycanın istiqamətindən daxil olduğunu gördüklərini bildirdilər. Bu məlumatlar sonradan İran dövlət televiziyası (ali rəhbər tabe və onun rəisi ali rəhbər tərəfindən təyin olunub) tərəfindən də səsləndirildi. Hesabatlarda Tehranın, Təbrizin və Urmiyanın da daxil olduğu şəhərlərə hücumlarda istifadə olunan dronların Azərbaycandan İrana keçdiyi iddia olunurdu.
Bu iddialar o qədər diqqət çəkdi ki, xarici işlər nazirliyinin sözçüsü İsmayıl Baqaeyi mətbuat konfransında bu barədə sorğu-sual olundu. O dedi: “Biz bu halları qonşu ölkələrlə paylaşmışıq və məsələni izləyirik.” Bir neçə gün sonra İran prezidenti Məsud Pezeşkiyan bildirdi ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev ona İsrailin Azərbaycanın ərazisindən hücumlar həyata keçirmədiyinə dair əminlik verib.
Bu arxayınlıq İran ictimaiyyətində bir çoxlarını inandıra bilmədi. Nə media, nə də siyasi ekspertlər bunu qəbul etdilər.
Adının açıqlanmasını istəməyən, Tehranda fəaliyyət göstərən beynəlxalq münasibətlər üzrə professor dedi ki, həm XİN-in, həm də prezidentin məsələni müzakirəyə çıxarması onun İran üçün nə qədər ciddi olduğunu göstərir.
“Əgər İran İsrailin Azərbaycan sərhədindən iştirakı barədə əmin olmasaydı, məsələni bu qədər yüksək səviyyədə gündəmə gətirməzdi,” – deyə ekspert bildirdi.
O həmçinin qeyd etdi ki, Pezeşkiyanın Əliyevin təminatları ilə bağlı dedikləri İranın Qafqazda xarici siyasətinin uğursuzluğunu göstərir.
“Pezeşkiyanın dedikləri sadəcə diplomatik dildir. Əslində, İran son Qarabağ müharibəsindən bəri Azərbaycanla necə davranacağını bilmir. O vaxtdan bəri Azərbaycan dost – ya da ən azı neytral – ölkədən səssiz, amma ciddi təhdidə çevrilib.”
Ekspert həmçinin Azərbaycan və İsrail rəsmiləri arasında yüksək səviyyəli görüşləri Bakı ilə Təl-Əviv arasında sıx əməkdaşlığın əlavə sübutu kimi göstərdi.
İsrail İranın qapısında
Sovet İttifaqından ayrıldıqdan sonra Azərbaycan əvvəlcə İranın regional rəqibi olan Türkiyəyə yaxınlaşdı. Daha sonra isə, İranın əsas düşməni kimi gördüyü İsraillə hərbi və iqtisadi əlaqələrini dərinləşdirdi.
Son illərdə Azərbaycan İsrailin əsas neft və qaz təchizatçılarından birinə çevrilib, eyni zamanda inkişaf etmiş İsrail hərbi və kəşfiyyat avadanlıqlarını idxal edir. Bəzi hesabatlara görə, 2016–2020-ci illər arasında İsrail Azərbaycanın hərbi arsenalının təxminən 70 faizini təmin edib.
İndi isə Azərbaycan, Bəşər əl-Əsədin devrilməsindən sonra İrandan uzaqlaşan yeni Suriya hökuməti ilə də əməkdaşlıq edir.
“Qafqazda aydın strategiyası olmayan İran indi Təl-Əvivin sərhədlərinə doğru yaxınlaşmasını izləyir,” – deyə ekspert bildirdi.
O vurğuladı ki, İsrail, Suriya və Azərbaycan arasında yeni regional ittifaq tezliklə İsraili Türkiyə vasitəsilə İranın qapısına gətirə bilər. Yeganə maneə isə Ermənistanla İran arasında yerləşən, Azərbaycanı onun anklavı olan Naxçıvanla birləşdirən 43 kilometrlik torpaq zolağıdır.
Meğri və ya Zəngəzur dəhlizi kimi tanınan bu keçid üzərində nəzarət 2020-ci ildəki 44 günlük Qarabağ müharibəsindən bəri həm Azərbaycan, həm də Türkiyənin əsas tələblərindən biridir. Əgər Azərbaycanla Ermənistan arasında müharibə yenidən başlasa, İran bu dəhlizin Azərbaycanın əlinə keçə biləcəyindən ehtiyat edir.
Ekspert xəbərdarlıq etdi ki, Azərbaycan təkcə İsraillə sıx əlaqə qurmur, həm də onun hərbi strategiyalarını təqlid edir.
“Son illərdə Azərbaycan qısa, lakin intensiv müharibələrə üstünlük verib. Bu yanaşma ona hədəflərinə çatmaqda kömək edib. Buna görə də Ermənistanla yeni bir müharibə ehtimalı yüksəkdir. Uzun müddətdə İran şimal-qərbdən mümkün hərbi təzyiqə hazır olmalıdır. İndi artıq Azərbaycanın bəzi dairələrindən İran ərazisinin bir hissəsinə iddia edən səslər daha ucadan gəlir,” – deyə o bildirdi.
İranın bölgələrinin ayrılması tələbi
Ekspert bəzi azərbaycanlı fiqurlar tərəfindən İranın türk dilli bölgələrinin ayrılması ilə bağlı artan çağırışlara istinad edirdi. Pantürkistlər həmin əraziləri “Cənubi Azərbaycan” adlandırırlar. Bu ərazilərə Şərqi və Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan vilayətləri, hətta İranın bəzi kürd bölgələri daxildir.
Böyük Kürdüstan və Böyük Ermənistan tərəfdarları da eyni ərazilərin bir hissəsinə iddia edirlər.
Ayrılmanı təşviq edən son kampaniyalardan biri 12 günlük müharibədən sonra “X” platformasında Araznews media qurumu tərəfindən başladıldı. Kampaniya fars və türk dillərində aparılaraq, İranda Təbrizin türkləri, Azərbaycanda Bakı və Türkiyədə Ankara arasında birlik çağırışı edirdi. İştirakçıların çoxu öz videolarında ifrat sağçı “Boz Qurdlar” qrupunun əl işarəsini göstərirdi.
Başqa bir nümunədə isə Azərbaycan media qurumu Caliber ingiliscə yayımladığı reportajda İranın Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xameneyi-ni “azərilərin əsas düşməni” kimi təsvir etdi.
Azərbaycanın müstəqillik qazanmasından sonrakı illərdə İran Xarici İşlər Nazirliyində çalışmış təqaüdçü iranlı diplomat bildirdi ki, bu taktikalar ilk Qarabağ müharibəsində (1988–1994) Azərbaycanın məğlubiyyətindən sonra başlayıb.
“Bakı başa düşdü ki, İranı Ermənistanla hərbi qarşıdurmaya cəlb edə bilmir, dərhal İranın düşməni İsrailə üz tutdu,” – deyə keçmiş diplomat bildirdi. – “O zaman müəyyən narahatlıqlar var idi, amma Azərbaycan hərbi, siyasi və iqtisadi baxımdan əsas oyunçu sayılmırdı, buna görə də İran ona qarşı aydın siyasət formalaşdırmadı.”
Bu hesablamalar isə sonradan dəyişdi.
“Fəal neytrallıq”
Azərbaycan İsraillə güclü hərbi əlaqələr qurub və neft-qaz ixracı hesabına iqtisadiyyatını gücləndirib. Lakin diplomata görə, İranın Azərbaycana yanaşması dəyişməyib.
İran öz mövqeyini Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişədə “fəal neytrallıq” adlandırır – keçmiş diplomata görə isə bu siyasət indi geriyə işləyib.
“İran bu guya neytrallığın əvəzini ödəyir. Ola bilsin ki, əvvəlcə məntiqli görünürdü, amma Azərbaycan İsrailə yaxınlaşdıqca, nəticədə bu, İrana zərər vurdu. Əslində bu, neytrallıq deyil, passivlik idi.”
O, həmçinin İran hökumətinin Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxmasının guya Ermənistan üzərindən Avropaya gedən ticarət yollarının qorunması ilə bağlı olduğunu iddia etməsini də rədd etdi. 2023-cü ilin ticarət məlumatlarına görə, İran Ermənistana cəmi 412 milyon dollar dəyərində mal ixrac edib, idxal isə yalnız 45 milyon dollar təşkil edib.
“Qafqazda aydın strategiyası olmayan İran indi Təl-Əvivin sərhədlərinə yaxınlaşmasını izləyir”
– Tehran, beynəlxalq münasibətlər üzrə professor
Diplomat İranın mövqeyinin iki daha dərin səbəbini göstərdi: birincisi, bölgədə Rusiyanın maraqları ilə uzunmüddətli uzlaşma siyasəti; ikincisi isə İsrailin sərhədlərinə çox yaxınlaşmasından doğan qorxu.
“Hakimiyyətin rəhbərləri heç vaxt Azərbaycandan təhlükəsizlik təhdidi ilə üzləşəcəklərini gözləmirdilər. Onlar diqqətlərini ərəb ölkələrində təsir dairəsini genişləndirməyə yönəltmişdilər və nəticədə bu vəziyyət onları hazırlıqsız yaxaladı.”
Diplomat İsrailin son hücumlarda Azərbaycan hava məkanından istifadə edib-etmədiyini təsdiqləməkdən imtina etsə də, Azərbaycanın İsrail istehsalı olan PUA-lardan, izləmə texnologiyasından və müdafiə sistemlərindən istifadə etməsinin İsrail təsirinin nə qədər dərinləşdiyini açıq şəkildə göstərdiyini dedi.
Hazırda, o əlavə etdi, İranın başqa yolu yoxdur, yalnız Azərbaycanla diplomatik təmaslarda qalmalıdır. Lakin uzunmüddətli perspektivdə bu, vəziyyəti daha da ağırlaşdıra və İsrailə Tehrana qarşı yeni təzyiq nöqtəsi verə bilər.
“İsrailin hücumları Azərbaycan ərazisindən həyata keçirilib-keçirilməyib – əsas məsələ bu deyil. Əsas məsələ odur ki, İran şimal-qərb sərhədində həssas vəziyyətdə olduğunu bilir. İndi sual budur: yüksək səviyyəli qərarvericilər hərəkət edəcəklərmi, yoxsa ‘fəal neytrallıq’ adlanan eyni uğursuz yolla davam edəcəklər?” – diplomat bildirib.
Bu məqalədə ifadə olunan fikirlər “Qafqaz Times”ın mövqeyini əks etdirməyə bilər.
Mənbə: Middle East Eye