Avropadan artan təzyiqlərlə üzləşən İran, nüvə mövqeyini gücləndirmək üçün Rusiya və Çin tərəfindən dəstəklənərək, İstanbulda danışıqların yenidən başlanmasından bir neçə gün əvvəl mövqeyini sərtləşdirdi.
22 iyul tarixində Tehran, İranın bu gün Avropa üçlüyü (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) ilə İstanbulda keçirməsi planlaşdırılan danışıqlardan əvvəl, Rusiya və Çindən olan yüksək səviyyəli rəsmilərlə birlikdə üçtərəfli sammitə ev sahibliyi etdi. Görüşün məqsədi nüvə və sanksiyalar strategiyalarını uzlaşdırmaq idi.
Hər üç nümayəndə heyəti nüvə məsələsində sıx koordinasiyanı davam etdirmək öhdəliyini bir daha təsdiqlədi və xüsusilə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi sanksiyalara qarşı yönəlmiş qərb siyasətlərinə qarşı mübarizə məqsədilə məsləhətləşmələrin genişləndirilməsinə söz verdilər.
Bu üçtərəfli görüş, nüvə gərginliyinin kəskin şəkildə artmasından sonra baş tutdu. Yalnız ötən ay ABŞ və İsrail İranın nüvə infrastrukturlarına koordinasiyalı hava hücumları həyata keçirdi və nəticədə Tehran Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) ilə əməkdaşlığını dayandırdı. Agentliyin müfəttişləri bundan sonra ölkəni tərk edib, lakin İranın Vyanadakı daimi nümayəndəliyi BAEA ilə əlaqəni davam etdirir.
Qərb təhdidləri və təhrikedici mexanizm
Fransa, Almaniya və Birləşmiş Krallıq (həmçinin Avropa üçlüyü və ya E3 kimi tanınır) – ABŞ və İran arasında aparılan dolayı danışıqlardan kənarda qaldıqlarına görə narazılıqlarını bildirərək – 2015-ci il Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planına (JCPOA) daxil edilmiş “təhrikedici mexanizm”in ətrafında hərəkətə keçməyə başlayıblar. Fransanın xarici işlər naziri Jan-Noel Barro bu dəyişikliyin ilk siqnalını verib və aprel ayının sonlarında BMT Təhlükəsizlik Şurasında çıxışı zamanı xəbərdarlıq edib ki, əgər Avropa maraqları təhdid altında hesab olunsa, Paris “bir an belə tərəddüd etmədən” 2015-ci ildən əvvəlki BMT sanksiyalarını bərpa edəcək.
Təhrikedici mexanizm Avropa üçlüyünün İranla danışıqlar masasına qayıtması üçün bir vasitə kimi geniş şəkildə qəbul olunur. Əgər bu mexanizm işə salınsa, BMT Təhlükəsizlik Şurasının İrana qarşı 2015-ci ildən əvvəl qəbul etdiyi altı sanksiya qətnaməsi (1696, 1737, 1747, 1803, 1835 və 1929 saylı qətnamələr) bir anda bərpa olunacaq ki, bu da İran iqtisadiyyatı üçün böyük bir zərbə olacaq.
E3-ün qətiyyəti İranın nüvə obyektlərinə hücumdan sonra daha da güclənib. 15 iyulda Barro yenidən xəbərdarlıq edərək bildirib ki, əgər Tehran “qəti, konkret və yoxlanıla bilən öhdəlik” verməsə, Avropa “ən gec avqustun sonunadək” sanksiyaları yenidən tətbiq edəcək. Həmin gün E3-ün BMT-dəki səfirləri Almaniyanın BMT nümayəndəliyində toplaşaraq mövqelərini uzlaşdırıblar. İki ABŞ rəsmisinin bildirdiyinə görə, məsələ 14 iyulda ABŞ Dövlət katibi Marko Rubionun bu üç ölkənin xarici işlər nazirləri ilə telefon danışığı zamanı da müzakirə olunub.
ABŞ-ın BMT-də səfir postuna namizədi Maykl Valtz Senatdakı dinləmələr zamanı “təhrikedici mexanizmi aktivləşdirməyin onun prioritetlərindən biri olduğunu” bildirib və Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyanın bu istiqamətdə hərəkət edəcəyinə inandığını ifadə edib. İsrailli rəsmilər də eyni mövqeyi bölüşərək Avropa güclərini sanksiyaları mümkün qədər tez tətbiq etməyə çağırıblar.
Bundan əlavə, 18 iyul tarixində İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi ilə telefon danışığında E3-ün xarici işlər nazirləri və Aİ-nin yüksək səviyyəli diplomatı Tehrana xəbərdarlıq ediblər ki, əgər yay sonunadək nüvə sazişinin bərpası istiqamətində konkret irəliləyiş əldə olunmasa, onlar BMT-nin “snapback” mexanizmini – beynəlxalq sanksiyaların yenidən tətbiqini – işə salmağa hazırdırlar.
Ortaya çıxan mənzərə Vaşinqton, E3 və Təl-Əviv arasında üçtərəfli qərb konsensusudur – məqsəd JCPOA-nın əsas müddəalarının 18 oktyabr 2025-ci ildə bitməsindən əvvəl İranı təzyiq altına almaqdır. Həmin tarixdən sonra, əgər İran sazişi pozsa, BMT artıq avtomatik şəkildə sanksiyaları yenidən tətbiq edə bilməyəcək. Hər hansı yeni sanksiyanın bərpası üçün Təhlükəsizlik Şurasında yeni qətnamə tələb olunacaq ki, bu da daimi üzvlərdən biri – məsələn, Çin və ya Rusiya – tərəfindən vetoya məruz qala bilər.
BMT Təhlükəsizlik Şurasında bu prosesin 30 gün tələb etdiyini nəzərə alaraq, təhrikedici mexanizmin işə salınması üçün addımların avqustun sonunadək atılması vacibdir ki, sanksiyalar sentyabrın sonunadək bərpa oluna bilsin.
İranın hüquqi rəddi və müttəfiqlərinin təsir gücü
Tehran bu mexanizmin hüquqiliyini tam şəkildə rədd edib. Fransanın xarici işlər naziri Barro-nun təhrikedici mexanizmi işə salmaqla bağlı təhdidinə cavab olaraq, Əraqçi bildirib: “Bizim baxışımıza görə, bu hərəkət hərbi hücumla eyni sayılır.”
20 iyul tarixində BMT Baş katibinə və Təhlükəsizlik Şurasının sədrinə ünvanladığı sərt məzmunlu məktubda, xarici işlər naziri Əraqçi Avropa üçlüyünün təhdidlərini “hüquqi baxımdan əsassız, mənəvi baxımdan qüsurlu və siyasi baxımdan təhlükəli” adlandırıb. O, Avropa güclərini həm JCPOA, həm də 2231 saylı qətnaməni pozmaqda ittiham edərək, onların ABŞ–İsrail təcavüzündə hərbi və siyasi şərikliklərini 2015-ci il nüvə sazişində iştirak etmək hüququndan məhrum edilməyə əsas kimi göstərib.
Həftə ərzində verdiyi açıqlamada İranın baş diplomatı xəbərdarlıq edib:
Əgər Aİ “rol oynamaq istəyirsə, məsuliyyətli davranmalı və təhdid və təzyiqə əsaslanan köhnəlmiş siyasətləri, o cümlədən heç bir mənəvi və hüquqi əsasa sahib olmadıqları ‘snapback’ mexanizmini kənara qoymalıdır.”
İranın strateji cavabı bir neçə cəbhədə inkişaf etməkdədir. 22 iyul tarixində Rusiya və Çinlə keçirilmiş görüş, nüvə diplomatiyasını çoxqütblü bir xətt üzrə gücləndirmək üçün açıq şəkildə atılmış bir addım idi. Həm Moskva, həm də Pekin birtərəfli sanksiyaları rədd etdiklərini və İranın dinc nüvə enerjisi hüququna dəstəklərini bir daha təsdiqləyiblər.
Hər iki ölkə JCPOA-dan çıxacaqları ilə bağlı heç bir siqnal verməsələr də, İran rəsmiləri bildiriblər ki, əgər ABŞ və Avropa bu sazişi tam şəkildə tərk etsələr, sazişin tətbiqi üçün artıq heç bir hüquqi əsas qalmayacaq. İranın Milli Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının yüksək səviyyəli üzvü Əhməd Bəxşiş Ərdistani bildirib ki, əgər Rusiya və Çin də JCPOA-dan çıxsa, “praktik olaraq heç nə qalmaz… bu da Avropalıları bu mexanizmi işə salmaqdan çəkindirər.”
Snapback diplomatiyası və nüvə uçurumu
Diplomatik koordinasiya davam etdiyi bir vaxtda, Avropa öz mövqeyində gizli şəkildə yumşalma siqnalı verib. Wall Street Journal müxbiri Lourens Normanın X platformasında paylaşdığı məlumata görə:
“Əraqçi ilə telefon danışığı zamanı [Aİ-nin xarici siyasət rəhbəri Kaja] Kallas, əgər İran Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) ilə əməkdaşlığı bərpa etsə və zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarına konkret məhdudiyyətlər qoysa, o zaman snapback mexanizminin müddətinin uzadılmasını təklif edib.”
Tehran hələlik bu təklifi təsdiqləməyib və keçmiş İranlı diplomat Kuroş Əhmədi bu cür gecikmənin faydalı olacağına şübhə ilə yanaşaraq bildirib: “Zamanın keçməsi İranın xeyrinə deyil.”
Masada hələ bir radikal seçim qalır: İran rəsmiləri işarə ediblər ki, əgər təhrikedici mexanizm işə salınsa, Tehran tamamilə Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən (NPT) çıxmaq qərarı verə bilər – bu, 2003-cü ildə nüvə məsələsi yüksək dərəcədə siyasiləşdirildiyi və Qərb aktorlarının tələbləri “aqressiv” və “təhlükəli dərəcədə müdaxiləedici” olduğu vaxtda Şimali Koreyanın etdiyi addımla eyni olardı.
11 iyun tarixində İranın BMT-dəki nümayəndəsi Əmir Səid İrvani BMT Təhlükəsizlik Şurasına xəbərdarlıq edib ki, belə bir addım aktiv şəkildə nəzərdən keçirilir. NPT-dən çıxış BAEA-nın İran üzərindəki bütün nəzarətini dayandıracaq və Tehranın nüvə qeyri-müəyyənliyi siyasətini daha da gücləndirəcək.
Toqquşmaya geri sayım
Cümə günü İstanbulda keçirilmiş görüş İran, Birləşmiş Krallıq, Fransa və Almaniyanın xarici işlər nazirinin müavinləri səviyyəsində baş tutub.
Görüşdən sonra İran, Avropa üçlüyü və Avropa İttifaqı sanksiyaların azaldılması və İranın nüvə məsələsi ilə bağlı danışıqları davam etdirmək barədə razılığa gəliblər.
İranın hüquq və beynəlxalq məsələlər üzrə xarici işlər nazirinin müavini Kazım Qəribabadi bildirib ki, müzakirələr “ciddi, açıq və ətraflı” olub və son inkişaflar və əsas fikir ayrılıqları, o cümlədən Avropanın İsrailin son təcavüzü ilə bağlı mövqeyinə yönəlmiş tənqidlər daxil olmaqla bir çox mövzuları əhatə edib.
O qeyd edib ki, hər iki tərəf konkret təkliflər irəli sürüb və gələcəkdə əlavə məsləhətləşmələrin keçirilməsi barədə razılığa gəliblər.
2025-ci ilin oktyabr ayına qədər olan aylar həlledici dövr kimi formalaşır. ABŞ və işğalçı rejimin dəstəklədiyi Avropa üçlüyü, JCPOA-nın əsas müddəalarının qüvvədən düşməsindən əvvəl İran İslam Respublikasını məhdudlaşdırmağa çalışır. Buna cavab olaraq Tehran diplomatiya, caydırıcılıq və müqavimət yolu ilə bu təhlükəni zərərsizləşdirməyə yönəlmiş addımlar atır.
Təhrikedici mexanizmin işə salınıb-salınmayacağı isə İstanbulda və Tehranın indi Moskva və Pekinlə eyni dildə danışdığı qapalı otaqlarda baş verəcək hadisələrdən asılı olacaq.
Mənbə: The Cradle