Ermənistan Türkiyə ilə diplomatik əlaqələrini intensivləşdirir və hesab edir ki, münasibətlərin yaxşılaşdırılması ya Azərbaycanla sülh razılaşmasının əldə olunmasına, ya da heç olmasa gərgin sərhədləri boyunca yeni hərbi toqquşmanın qarşısının alınmasına kömək edə bilər.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan son zamanlar İstanbula tarixi bir səfər edib: bu, erməni liderinin Türkiyəyə ilk rəsmi səfəri idi. O, bir vaxtlar Osmanlı gücünün simvolu olmuş, indi isə Ukrayna danışıqlarından tutmuş Suriya üzrə təmaslara qədər regional diplomatiyanın mərkəzinə çevrilmiş Dolmabağça sarayında qarşılandı. Ermənistanın mesajı açıq idi: o, Türkiyənin artan nüfuzunu qəbul edir.
Bu dəyişiklik əsas dönüş nöqtəsini göstərir. Ermənistan və Türkiyə arasında rəsmi diplomatik əlaqələr yoxdur və onlar uzun müddət bir-birinə etibar etməyiblər. İki ölkə arasında yaxınlaşmaya dair əvvəlki cəhdlər 1990-cı illərdə Ermənistanla Azərbaycan arasında baş vermiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsi fonunda iflasa uğramışdı; həmin dövrdə Ermənistan Türkiyənin istənilən roluna qarşı idi. 2020-ci il müharibəsində Türkiyə siyasi və hərbi cəhətdən qəti şəkildə Azərbaycanı dəstəklədi, Bakının qələbəsinə kömək etdi və Rusiyanın müdaxiləsinin qarşısını aldı.
Ankara ilə heç bir təmas kanalı olmayan Paşinyan, Türkiyə dronlarının Ermənistan paytaxtının yaxınlığında uçduğunu izləməli oldu. Yüksək vəzifəli erməni rəsmiləri qəbul etdilər ki, Türkiyəni kənarda saxlamaq qərarı əks nəticə verib və Ankaranı tamamilə Bakının tərəfinə çəkib.
Müharibədən sonra Ermənistan kursunu dəyişdi. Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşdırılması xarici siyasətdə prioritetə çevrildi. Bir il ərzində xüsusi nümayəndələr görüşdü. 2023-cü ildə Türkiyədə baş verən güclü zəlzələdən sonra Ermənistan dərhal yardım göndərdi. Elə həmin il Paşinyan Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşərək münasibətlərdə yumşalma siqnalı verdi. Paşinyan həmçinin simvolik addımlar atdı; məsələn, Ərdoğanla telefon danışığından dərhal sonra Fələstin dövlətini tanıdı və Qəzza üzərindən İsraillə gərginlik fonunda Ankaranın mövqeyini dəstəklədi.
Ermənistanın təşəbbüsü mədəni istiqamətdə də davam etdi. Paşinyan erməniləri indi Türkiyə ərazisində qalan və uzun müddət milli simvol olmuş Ağrı Dağını əhatə edən “tarixi Ermənistan” anlayışından uzaqlaşmağa çağırıb. O, bunun əvəzinə Ermənistan daxilindəki sönmüş vulkan olan Araqat dağını yeni milli simvol kimi təbliğ edir və nifrət yerinə barışığı önə çəkir.
Bütün bu addımlara baxmayaraq, normallaşma yolu hələ də çətin olaraq qalır. Üç il əvvəl xüsusi nümayəndələr sərhədin açılması və birbaşa ticarətin başlanması barədə razılığa gəlmiş, nazirlər mədəni əməkdaşlığı müzakirə etmişdilər. Lakin sərhəd hələ də bağlıdır və səfirlər mübadiləsi kimi simvolik addımlar belə reallaşmayıb.
Gecikmənin arxasında daha dərin siyasi düyün dayanır: Türkiyə istəyir ki, Ermənistan əvvəlcə Azərbaycanla sülh müqaviləsini yekunlaşdırsın. Məlumata görə, Bakı və İrəvan artıq bir layihə üzərində razılaşıblar. Lakin Azərbaycan Ermənistanın konstitusiyasına 1990-cı il bəyanatına istinad edən və Dağlıq Qarabağa iddia irəli sürən müddəanın çıxarılmasını tələb edir. Ermənistan bu maddənin köhnəlmiş və simvolik olduğunu qəbul edir, amma onun ləğvi üçün referendum keçirməli olduqlarını, bunun da iki il çəkəcəyini bildirir. Təxminən otuz beş illik münaqişədən sonra Azərbaycan gözləməyə hazır görünür.
Bu arada, Türkiyə uzunmüddətli oyun oynayır. Rəsmilər sərhədlərin açılmasını və ticarəti Ermənistanın iqtisadi asılılığını dərinləşdirmək və Ankaranın regional nüfuzunu artırmaq yolu kimi görürlər. Lakin sadiqlik açıqdır: əvvəlcə Azərbaycan gəlir. Simvolik olaraq, Ərdoğan Paşinyanın səfərindən cəmi bir gün əvvəl Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevi qəbul edib. Türkiyə və Azərbaycan liderləri yaxın münasibətə malikdir; Əliyev hətta 2023-cü ildə çətin seçki kampaniyasında Ərdoğana dəstək vermişdi. İqtisadi çətinliklər fonunda Bakının Türkiyəyə sərmayələri getdikcə daha vacib olub.
Buna baxmayaraq, həm Ankara, həm də İrəvan ən azından vəziyyətin daha da pisləşməsinin qarşısını almaq üçün dialoqu davam etdirmək niyyətindədirlər. Ermənistan-Azərbaycan sərhədi gərgin olaraq qalır, bəzi hərbi mövqelər bir-birindən cəmi metrlərlə ayrıdır. Azərbaycan strateji yüksəkliklərə nəzarət edir və aydın hərbi üstünlüyə malikdir. Analitiklər xəbərdarlıq edirlər ki, yeni hücum Ermənistanı bir neçə gün ərzində iki yerə bölə bilər.
Fəlakətin qarşısını almaq üçün Türkiyə pərdəarxası danışıqlarla məşğuldur. Gərginlik artanda Ankara, məlumatlara görə, Bakıya nümayəndə heyətləri göndərərək təmkinli davranmağa çağırıb. Bəzi Qərb diplomatları Ankaranın bu səylərini regionda sabitləşdirici güc kimi imicini yenidən formalaşdırmaq üçün daha geniş cəhdin tərkib hissəsi kimi görürlər.
Paradoksal olaraq, Türkiyə hazırda Azərbaycana nəzarət edə biləcək yeganə regional oyunçu ola bilər. Rusiyanın nüfuzu Ukrayna müharibəsi ilə zəifləyib, İran isə İsrail və ABŞ-la böhranla məşğuldur. Ermənistan üçün əvvəllər sırf təhdid kimi görünən Türkiyə getdikcə regionda sonuncu çəkindirici xətt kimi dəyərləndirilir.
Bu inkişaflar başqa konkret faydalar da verə bilər. Mümkün sülh sazişindən qaynaqlanan əsas məsələlərdən biri Cənubi Qafqaz boyunca nəqliyyatdır. “Orta Dəhliz” adlanan layihə Asiya ilə Avropanı birləşdirməyi hədəfləyir və onun bir hissəsi nəzəri cəhətdən Ermənistan ərazisindən keçərək Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanı birləşdirə bilər.
Ermənistan üçün iştirak həyati əhəmiyyət daşıyır. 1990-cı illərdən bəri Türkiyə və Azərbaycanla sərhədləri bağlı qaldığı üçün əsas tranzit və enerji marşrutlarından kənarda qalıb. 2020-ci il müharibəsindən sonra İrəvan sərhədlərin yenidən açılmasını təcrid vəziyyətini aradan qaldırmaq və tarixi tranzit əlaqələrini bərpa etmək imkanı kimi görərək “Sülh Kəsişməsi” təşəbbüsünü başladıb.
Azərbaycan Ermənistan ərazisindən keçərək ölkəni Naxçıvan anklavına birləşdirəcək cənub marşrutunu “Zəngəzur dəhlizi” adı ilə açmaqla başlamaq istəyir. 2020-ci ildə Rusiya vasitəçiliyi ilə əldə olunmuş atəşkəsdə müəyyən dərəcədə Rusiya nəzarəti nəzərdə tutulmuşdu, lakin Ermənistan indi hər hansı dəhlizə, o cümlədən gömrük və təhlükəsizlik üzərində tam nəzarət etməkdə israr edir. Bakı isə skeptikdir və məsələn, İrəvandakı siyasi dəyişikliklərə həssas hesab etdiyi marşruta investisiya qoymaqdan imtina edir. Buna görə uzunmüddətli sabitliyi təmin edəcək üçüncü tərəf zəmanətçisi tələb edir. Məlumata görə, Türkiyə də bu yanaşmanı dəstəkləyir, baxmayaraq ki, Ermənistan hələ də Ankaranın dəhliz üzərində öz suverenliyini qəbul edəcəyinə ümid edir.
Tərəflər kompromisə ən çox Aİ-nin vasitəçiliyi ilə yaxınlaşıblar. Brüssel 2008-ci il Gürcüstan–Rusiya münaqişəsindən sonrakı presedentə əsaslanan modeli təklif edib; bu modeldə müstəqil xarici operator Abxaziya və Cənubi Osetiya kimi mübahisəli bölgələrdən keçən marşrutların logistikasını idarə edir və bütün tərəflərlə məlumat paylaşırdı. Kontekst fərqli olsa da, mexanizm işlək hesab olunurdu. Lakin Aİ-nin vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlar sərhəd toqquşmalarının yenidən alovlanması və 2023-cü ildə Dağlıq Qarabağda etnik erməni anklavının mövcudluğunun sona çatması ilə nəticələnən böhran səbəbindən dayanıb.
Bu gün danışıqları dirçəldə biləcək yeganə oyunçu ABŞ ola bilər. Qlobal münaqişələrin həlli səylərini nümayiş etdirməyə can atan Tramp administrasiyası guya Aİ modelinə bənzər, lakin Amerika strateji məntiqinə əsaslanan yeni plan irəli sürüb: ABŞ biznesinin sabitləşdirici qüvvə kimi iştirakı, eynilə Ukraynada nadir metallar üzrə son razılaşmada olduğu kimi.
Vaşinqton irəliləməkdə qətiyyətli görünür. Seçimlərdən biri Bakı üzərinə konstitusiya tələblərindən imtina etməsi üçün təzyiq göstərməkdir — bəlkə də Əliyevi Ağ Evə dəvət etməklə. Lakin daha real görünən variant İrəvana ABŞ modelini qəbul etməsi üçün təzyiq göstərməkdir, hətta bu, yekun sülhü gecikdirsə və sərhədlərin formal olaraq bağlı qalmasına səbəb olsa belə.
Hələ erkən mərhələdə olsa da, bir ABŞ rəsmisi ehtiyatlı nikbinlik ifadə edib. “Bəlkə də prezident Donald Tramp bunun üçün Nobel Sülh Mükafatı alar,” deyə o, görünür, ciddi şəkildə bildirib.
Nəticə:
Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətləri normallaşdırmağa çalışmasının arxasında təcriddən çıxmaq və iqtisadi dirçəliş məqsədi durur. Amma istər Azərbaycan, istər Türkiyə, istərsə də ABŞ “Zəngəzur dəhlizi” üzərində Ermənistan suverenliyini məhdudlaşdıracaq model axtarır. Bu isə Ermənistanın maraqlarına ziddir və onu öz ərazisinə nəzarətdən məhrum edərək regionda daha asılı vəziyyətə sala bilər. Bundan əlavə, dəhlizin xarici nəzarətə keçməsi İranın Avropaya çıxışını bağlamaqla Tehranın iqtisadi və siyasi maraqlarına da ağır zərbə vuracaq. Yəni ABŞ və Qərb ölkələrinin irəli sürdüyü planlar, əslində, Ermənistanın öz tranzit imkanlarına sahib çıxmasına deyil, onu regional güclərin və ya beynəlxalq oyunçuların maraqlarına tabe etməyə xidmət edir.