Kolumbiyanın Vaşinqtona qarşı cəsarətli mövqe dəyişikliyi və Haaqa Qrupu ittifaqının böyüməsi, Fələstin məsələsində Qərbin hüquqi ikiüzlülüyü ilə tarixi qırılmanı simvolizə edə bilər
15–16 iyul tarixlərində Bogota, Qərbin hüquqi toxunulmazlığına qarşı qlobal bir üsyanın gözlənilməz mərkəzinə çevrildi. Kolumbiyanın paytaxtında keçirilən Haaqa Qrupu Təcili Sammitində 30-dan çox ölkə – o cümlədən Qlobal Cənubun əsas gücləri və bəzi Avropa dövlətləri – bir araya gəldi.
Bu, iştirakçıların tərəddüdsüz şəkildə “Qəzzada soyqırım” adlandırdığı İsrailin hərbi əməliyyatlarına və 1948-ci ildən bəri işğalçı dövlətin toxunulmazlığını təmin edən geniş beynəlxalq sistemə qarşı yönəlmiş ən iddialı çoxtərəfli təşəbbüs idi.
Müttəfiq müştəridən anti-imperialist ön cəbhəyə
Sammitin Kolumbiyada – Latın Amerikasında uzun illər ABŞ-ın ən yaxın müttəfiqi hesab olunan bir ölkədə – keçirilməsi təsadüfi deyildi. Vaşinqtonun bölgədəki ən sadiq tərəfdaşı kimi tanınan Kolumbiyanın, Prezident Qustavo Petro dövründə ABŞ-dan kəskin şəkildə uzaqlaşması, son onilliklərin ən sərt regional itaətsizlik aktı sayılır.
2024-cü ildə Təl-Əvivlə diplomatik əlaqələri kəsən Petro, Bogotanı Qəzzada işğalçı dövlətin hücumlarına qarşı sərt və prinsipial mövqe ilə ABŞ-la qarşıdurmaya aparıb.
Vaşinqtonun cavabı gözlənildiyi kimi sərt oldu – o, müttəfiqlərə beynəlxalq hüququn “silaha çevrilməsinə” qarşı xəbərdarlıq etdi və BMT-nin Xüsusi Məruzəçisi Françeska Albaneseni, İsrail və ABŞ rəsmilərinin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində (ICC) məhkum olunmasına yönəlmiş “qanunsuz və utancverici cəhdlərinə” görə sanksiyalarla hədəfə aldı. Bogota isə açıq şəkildə dirəniş göstərdi. Sammit ərəfəsində Petro, Albaneseni açıq şəkildə müdafiə edərək bəyan etdi: “Dövlətlərin çoxtərəfli sistemi məhv edilə bilməz,” – bu, ABŞ diktəsinə açıq etiraz idi.
İştirak edən 30-dan çox ölkəyə Haaqa Qrupunun səkkiz təsisçi üzvü – Boliviya, Kolumbiya, Kuba, Honduras, Malayziya, Namibiya, Seneqal və Cənubi Afrika – başçılıq edirdi. Kolumbiya və Cənubi Afrika sammitə birgə sədrlik etdilər. Bu ölkələrə Latın Amerikası, Afrika, Asiya və Avropadan daha 20-dən çox dövlət qoşuldu.
Portuqaliya və İspaniya kimi Avropa ölkələrinin iştirakı xüsusilə diqqətçəkici idi. Hər iki dövlət İsraillə diplomatik əlaqələri yalnız XX əsrin ikinci yarısında qurmuşdu – Portuqaliya 1977-ci ildə, İspaniya isə 1986-cı ildə. Bu da onların İsrailin legitimliyi ilə bağlı tarixi ehtiyatlılığını əks etdirir.
Lakin Təl-Əvivin 2023-cü ilin sonlarında Qəzzaya başladığı soyqırım müharibəsindən sonra Madrid bir sıra sərt diplomatik tədbirlər görüb.
İspaniya İsrail şirkətindən planlaşdırılan 6.6 milyon avroluq sursat alışını və Rafael Advanced Defense Systems-in İspaniya filialı ilə imzalanmış 285 milyon avroluq tank əleyhinə raket müqaviləsini ləğv etdi, İsrail silahlarının limanlara girişini qadağan etdi, Fələstin dövlətini rəsmən tanıdı və Aİ–İsrail Assosiasiya Sazişinin dayandırılması üçün təşəbbüs irəli sürdü.
Bu iki Avropa dövləti Bogota təkliflərinin hamısını açıq şəkildə dəstəkləməsə də, sammitə qatılmaları və İsrail siyasətinə yönəlmiş sərt tənqidlər Avropada Təl-Əvivin legitimliyi və bu vəziyyətdə iştirakın doğurduğu nəticələrlə bağlı dərin parçalanmanı göstərir.
Hüquqi meydan oxuma
Sammitin mərkəzində Qəzzada və işğal olunmuş İordan çayının qərb sahilində İsrailin hərəkətlərinə yönəlmiş hüquqi və mənəvi ittiham dayandı. Haaqa Qrupu müharibə cinayətlərini əhatə edən ətraflı siyahı yayımladı: 57,000-dən çox mülkinin qətli, xəstəxana və məktəblərin hədəfə alınması, aclıq və blokadanın silaha çevrilməsi, vətəndaşların məcburi şəkildə köçürülməsi.
İordan çayının qərb sahilindəki aparteid rejimi – irqi ayrıseçkilik, paralel hüquq sistemləri və yaşayış məntəqələri üçün torpaq müsadirəsi ilə tətbiq edilən – IV Cenevrə Konvensiyasının və BMT-nin 2024-cü ildə verdiyi hüquqi rəyin açıq şəkildə pozulması kimi göstərildi. ICJ həmin rəyə əsasən, bu siyasətləri zorla ərazi əldə etməyə və aparteidə qarşı beynəlxalq qadağaların pozulması kimi dəyərləndirmişdi.
Sammitin əsas çıxışını Françeska Albanese etdi və onun sərt ittihamı tədbirin tonunu müəyyənləşdirdi:
“Beynəlxalq hüquq uzun müddət yalnız zəiflərə tətbiq olunmuş, güclülər isə onu istədikləri kimi pozmuşlar… Bu dövr sona çatmalıdır.”
Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu və keçmiş müdafiə naziri Yoav Qalanta qarşı verdiyi həbs orderləri – aclığın silah kimi istifadəsi, mülki əhalinin qəsdən hədəfə alınması və döyüşməyən fələstinlilərin öldürülməsi kimi cinayətlərə görə – dönə-dönə tarixi dönüş nöqtəsi kimi vurğulandı.
Hüquqi mübarizə oxu
Sammitin əsas ideyası BMT Təhlükəsizlik Şurasının hərəkətsizliyi ilə təmin edilən toxunulmazlığa qarşı çıxmaq idi. 2025-ci ilin yanvarında yaradılan Haaqa Qrupu özünü Qlobal Cənubun, ABŞ-ın himayəsində olan pozucuları qoruyan müharibədən sonrakı beynəlxalq sistemə qarşı düzəlişi kimi təqdim etdi.
İştirakçıların əksəriyyəti bu hərəkətsizliyin təsadüfi deyil, sistematik olduğunu bildirdi: Təhlükəsizlik Şurasındakı daimi üzvlərin veto hüququ, İsrail və onun müttəfiqlərinə toxunulmazlıq təmin edir.
San-Karlos Sarayında keçirilən sammitdə Boliviya, Kolumbiya, Kuba, İndoneziya, İraq, Liviya, Malayziya, Namibiya, Nikaraqua, Oman, Sent Vinsent və Qrenadinlər, və Cənubi Afrikadan olan nümayəndələr altı hüquqi öhdəlik elan etdilər. Bunlara İsrailə qarşı tam silah embarqosu, hərbi gəmilərə liman qadağaları, işğalla əməkdaşlıq edən kommersiya müqavilələrinin ləğvi və İsrail rəsmilərinin milli və beynəlxalq səviyyədə mühakiməsinə dəstək daxildir.
Bu tədbirlər 2024-cü ildə ICJ-in verdiyi işğalın qeyri-qanuni olduğu haqda hüquqi rəyə və BMT Baş Assambleyasının həmin ilin sentyabrında qəbul etdiyi, 12 ay ərzində qlobal tədbirlərin görülməsini tələb edən qətnaməyə əsaslanırdı.
Qlobal parçalanma – amma hələ də çətin yol
Əldə edilən irəliləyişlərə baxmayaraq, ciddi məhdudiyyətlər mövcuddur. Cəmi 12 dövlət bu tədbirləri dərhal qəbul etdi. Digərlərinə BMT Baş Assambleyasına qədər müddət verildi. Çin kimi əsas güclər – təşəbbüsə ümumən müsbət yanaşsalar da – iqtisadi maraqlar, xüsusilə İsraillə liman infrastrukturu sahəsində əməkdaşlıq səbəbindən rəsmi dəstək vermədilər.
Təşkilatçılar irəli gedən yolun çətin olduğunu qəbul etdilər: BMT səviyyəsində daha geniş qəbul və iqtisadi güclərin dəstəyi olmadan, Vaşinqtonun veto hüququ və Avropanın tərəddüdü Haaqa Qrupunun hüquqi üsyanını zəiflədə bilər. Lakin koalisiya ədalətin artıq danışıqlar mövzusu olmadığını israrla bildirir.
Kolumbiyanın xarici işlər üzrə müavini Maurisio Xaramillo Xassir sammitin təcili xarakterini belə ifadə edib:
“Fələstin soyqırımı beynəlxalq sistemin özünü təhdid edir… İştirakçı dövlətlər yalnız soyqırıma qarşı öhdəliklərini təsdiqləməyəcək, eyni zamanda sözləri kollektiv hərəkətə çevirmək üçün konkret addımlar atacaqlar.”
Bir xəbərdarlıq – və bir vəd
Bogota sammiti sadəcə növbəti beynəlxalq konfrans deyildi. O, 1945-ci ildən sonra formalaşan “qaydalar əsaslı dünya düzəni” adlı hüquqi mifə açıq şəkildə meydan oxudu – çoxdan Qərbin istəkləri üçün istifadə edilən örtük kimi ifşa olunmuş sistemə.
Cənubi Afrikanın Beynəlxalq Münasibətlər naziri Roland Lamola bunu açıq şəkildə ifadə etdi:
“Heç bir ölkə qanundan üstün deyil və heç bir cinayət cəzasız qalmayacaq.”
Lakin mübarizə hələ bitməyib. Haaqa Qrupunun İsrailin toxunulmazlığına qarşı sərt çıxışı qəti bir qırılmanı təmsil edir, lakin bu hüquqi üsyanın gələcəyi onun impulsunun Nyu-York və Haaqadakı istehkamları aşmasına və Çin, Hindistan, Braziliya kimi güclərin səssiz dəstəkdən aktiv iştiraka keçməsinə bağlı olacaq.
16 iyulda Plaza Bolivar meydanında minlərlə insan bir araya gələndə verilən mesaj birmənalı idi: ya toxunulmazlıq dövrü bitir, ya da mövcud qlobal nizam onunla birlikdə çökür.
Mənbə: The Cradle