Avropanın gecikmiş Fələstin dövlətçiliyini tanıması açıq-aşkar geosiyasi bir gedişdir – bu, Fələstin azadlığını kənara qoyan, məğlubiyyəti isə diplomatik irəliləyiş kimi qablaşdıran daha geniş bir normallaşma təşəbbüsünün bir hissəsidir. Biz bir dövlətin doğuluşuna şahidlik edirik, yoxsa onun məğlubiyyətinin elanına?
1948-ci ildə yaranandan bəri İsrail heç vaxt sabit sərhədlər daxilində fəaliyyət göstərməyib. Onun doktrinası həmişə genişlənmə olub – qanunla məhdudlaşdırılmayıb, güclə irəli aparılıb və qərbin sarsılmaz dəstəyi ilə möhkəmləndirilib. İsrail təxminən səkkiz onillikdir sərhədlərini müəyyənləşdirməkdən imtina edir, çünki onun kimliyi heç vaxt tam bitməyən müstəmləkəçi bir iddiaya söykənir.
Nəqba (Fəlakət) və Nəqsa (Geriləmə) dövrlərindən, ərazi işğallarından tutmuş Qüdsün, Colan Təpələrinin və İordan çayının Qərb sahilinin ilhaqına qədər, işğalçı dövlət sərhədlərini legitimliyə görə yox, gücə əsasən yenidən cızmaqda davam edib.
Bu ekspansionist layihə İsrail daxilində “Böyük İsrail” üzərində tam nəzarəti tarixi və güzəştsiz bir haqq kimi görən mesiannik-milliyyətçi cərəyanın yüksəlişi ilə daha da güclənib.
Bu gün, Nəqbanın 77-ci ildönümündə, İsrail tam sürətli genişlənmə rejiminə keçib – fələstinliləri torpaqlarından çıxarır, bütöv şəhər və kəndləri dağıdır, qeyri-qanuni yəhudi məskənlərini möhkəmləndirir və aparteidi tətbiq edir. Lakin paradoks ondadır ki, Fransa və Böyük Britaniya kimi Avropa dövlətləri, Fələstin siyasi coğrafiyası tarixində heç vaxt olmadığı qədər parçalanmış və sionist layihəsi ən aqressiv mərhələsinə çatmış bir vaxtda “Fələstin dövlətini” tanımağa hazırlaşır.
Bəs bu tanınma əslində nə deməkdir? Bu, fələstinlilər üçün strateji uğurdur, yoxsa təslimiyyəti uğur kimi təqdim edən diplomatik bir hiylə?
Sərhədsiz bir dövlət, hüdudsuz bir layihə
1917-ci il Balfur Bəyannaməsi Fələstində məskunlaşma-müstəmləkəçilik layihəsinin rəsmi başlanğıcı oldu. Ardınca gələn sadəcə immiqrasiya deyildi, planlı şəkildə torpaqdan məhrum etmə idi – britaniyalılar tərəfindən asanlaşdırılmış torpaq zəbt etmələrindən və qırğınlardan tutmuş, 1948-ci ilin Nəqbasında 750.000-dən çox fələstinlinin etnik təmizlənməsi ilə nəticələnən kütləvi qovmalara qədər.
Bu, sadəcə müstəmləkəçilik deyildi. Bu, etnik əvəzləmə idi: torpaqlar əvvəlcə imperiya himayəsi altında ələ keçirildi, sonra isə hərbi yolla fəth edildi. Bu kampaniya heç vaxt dayanmadı. Qəzza, Qüds və İordan çayının Qərb sahilinin işğalı ilə davam etdi və 1967-ci ildən sonra daha da intensivləşdi. İsrailin məqsədi heç vaxt birgəyaşayış olmayıb. Onun məqsədi həmişə yəhudi üstünlüyü olub.
1947-ci il BMT-nin Bölünmə Planı (181 saylı qətnamə) yəhudilərin torpağın cəmi altı faizinə sahib olmalarına baxmayaraq, tarixi Fələstinin 55 faizdən çoxunu sionist hərəkatına verdi. Sionist hərəkatı beynəlxalq legitimlik qazanmaq üçün bunu kağız üzərində qəbul etdi, lakin dərhal şərtlərini pozaraq ərazinin 78 faizini zor gücünə işğal etdi.
Bu günə qədər işğalçı dövlət rəsmi konstitusiya qəbul etməyib və bunun səbəbi odur ki, Bölünmə Planına əsaslanmaq onun genişlənmə ambisiyalarını məhdudlaşdırardı. Sionist doktrina heç vaxt son sərhədləri tanımayıb, əksinə, rəsmi sərhədləri olmayan bir dövlət qurub – çünki onun ambisiyaları Fələstin coğrafiyasından kənara çıxaraq İordaniya, Suriya, Livan və Misirin bəzi hissələrini də əhatə edir.
İsrailin “yəhudi dövləti” elan olunması ilə bağlı daxili müzakirəsi sadəcə hüquqi mübahisə deyil, həm də istisnaya və əvəzləməyə əsaslanan bir kimliyi möhkəmləndirmə cəhdidir – bu kimlik qanunla irqi ayrı-seçkiliyi təsbit edir və fələstinlilərin yerli xalq statusunu inkar edir.
Müqavimətin yenidən istiqamətləndirilməsi: 7 Oktyabr və İki Dövlət dəyişimi
“Əl-Əqsa Tufanı” əməliyyatı ilə baş verən zəlzələ təkcə İsraili deyil, həm də Fələstin hərəkatının siyasi diskursunu sarsıtdı. Diqqətçəkən məqam odur ki, Fələstin fraksiyaları – o cümlədən Həmas – tarixi Fələstinin tam azadlığında israr etdikləri illərdən sonra açıq şəkildə “İki Dövlət Həlli”ni dəstəklədiklərini ifadə etməyə başlayıblar.
Misilsiz bir açıqlamada, Həmasın yüksək vəzifəli rəsmisi Xəlil əl-Həyyə 2024-cü ilin mayında belə dedi:
“Əgər təşəbbüs 1967 sərhədlərində, paytaxtı Qüds olan və məskunlaşmalar olmayan real bir Fələstin dövləti ilə nəticələnəcəksə, biz iki dövlət həlli üçün hər hansı ciddi təşəbbüslə müsbət şəkildə məşğul olmağa hazırıq.”
Bu taktiki adaptasiya əhəmiyyətli bir dəyişimin siqnalıdır. Onilliklər boyu tam azadlıqda israr etdikdən sonra, əsas Fələstin aktorları indi açıq şəkildə qısaldılmış bir dövləti nəzərdən keçirirlər. Bu, dəyişən güc dinamikalarının əksidir, yoxsa regional və beynəlxalq təzyiq altında məcburi bir yenidən istiqamətləndirmədir?
Tanınma vasitə kimi: Fransa, Səudiyyə Ərəbistanı və normallaşma
Keçən həftə Fransa prezidenti Emmanuel Makron X platformasında paylaşdığı bir yazıda belə dedi:
“Yaxın Şərqdə ədalətli və davamlı sülhə tarixi öhdəliyimizə uyğun olaraq, mən qərara aldım ki, Fransa Fələstin Dövlətini tanıyacaq. Bu rəsmi açıqlamanı qarşıdan gələn sentyabr ayında BMT Baş Assambleyasında edəcəyəm… Bizə dərhal atəşkəs, bütün girovların azad edilməsi və Qəzza xalqı üçün kütləvi humanitar yardım lazımdır. Biz həmçinin Həmasın hərbisizləşdirilməsini, Qəzzanın təhlükəsizliyini və bərpasını təmin etməliyik. Nəhayət, biz Fələstin Dövlətini qurmalı, onun yaşamasını təmin etməli və onun hərbisizləşməni qəbul etməklə və İsraili tam şəkildə tanımaqla regiondakı hamının təhlükəsizliyinə töhfə verməsini təmin etməliyik. Başqa alternativ yoxdur.”
Fransanın gözlənilən Fələstin dövlətini sentyabrda tanıması prinsipə deyil, sərt və soyuq geosiyasi manevrə əsaslanır. Görünür ki, Paris Təl-Əvivlə normallaşmanı Fələstin məsələsində irəliləyişə bağlayan Ər-Riyadla daha sıx əlaqələr qurmağa çalışır. Fransanın bu tanıması, beləliklə, Fələstinlilərlə həmrəylik jesti deyil, Səudiyyə Ərəbistanına hesablanmış bir siqnaldır.
Bu tənlikdə Fələstin bir növ valyutaya çevrilir. Onun dövlətçiliyi bir hüquq kimi təsdiqlənmir, əksinə ərəb monarxiyaları ilə işğalçı dövlət arasındakı normallaşma sövdələşmələrində ilkin şərt kimi irəli sürülür.
Strateji ittifaqlar: Ankara–London oxu
Deputatların üçdə biri Britaniyanın baş naziri Keir Starmeri Fələstini tanımağa çağırdığı üçün London üzərində də təzyiq artır.
Starmer bəyanatında dedi:
“Ən yaxın müttəfiqlərimizlə birlikdə mən bölgədə sülhə aparan yol üzərində işləyirəm, diqqətimizi bu müharibədə əziyyət çəkənlərin həyatında real fərq yaradacaq praktik həllərə yönəldirik. Bu yol xəritəsi, çox ehtiyac duyulan atəşkəsi davamlı sülhə çevirmək üçün lazım olan konkret addımları müəyyən edəcək. Fələstin dövlətinin tanınması həmin addımlardan biri olmalıdır. Mən bu məsələdə birmənalıyam.”
Britaniya da tanınmaya əxlaqi aydınlıqla deyil, post-Brexit strateji oxunu Türkiyə ilə gücləndirmək məqsədilə gedir. Ankara, İsrailin əsas ticarət tərəfdaşı və Həmasın siyasi dəstəkçisi kimi, Fələstinin tanınmasını özünün regional nüfuzunu və enerji təsirini artırmaq üçün vasitə hesab edir. London üçün isə Türkiyə ilə əlaqələri dərinləşdirmək iqtisadi və geosiyasi qazanc vəd edir. Nəticədə Paris–Ər-Riyad və Ankara–London tanıma xətti üst-üstə düşür.
Beləliklə, iki qeyri-rəsmi ox formalaşır: Paris–Ər-Riyad və Ankara–London, hər ikisi Fələstin dövlətinin tanınması üzərində birləşir. Lakin heç biri buna fələstinlilərin hüquqlarına prinsipial inamla yanaşmır, daha çox güc, təsir və realpolitik prizmasından baxır.
Fələstin dövləti: Suverenliksiz tanınma
Avropanın hər bir ölkəsi Fələstini tanısa belə, bu, tətbiqi olmayan bir rəmzdən artıq bir şey olmazdı. Dövlətin müəyyən olunmuş sərhədləri olmayacaq, öz ərazilərinə nəzarəti olmayacaq və işğalçı dövlətin həyata keçirdiyi məskunlaşma genişlənməsi və ilhaq siyasətləri dayandırılmayacaq.
Təl-Əviv isə bu ideyanı tamamilə rədd edir. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu israr edir ki, istənilən gələcək Fələstin dövləti “İsraili məhv etmək üçün bir platforma” olacaq və suveren təhlükəsizlik nəzarəti İsraildə qalmalıdır. O, dəfələrlə 7 oktyabr öncəsi şəraitə qayıtmağı istisna edib.
Reallıq isə odur ki, İordan çayının Qərb sahilinin 68 faizi, C zonası kimi təsnif edilən ərazilər, tamamilə İsrailin nəzarəti altındadır. 750,000-dən çox məskunlaşan həmin ərazilərdə yerləşdirilib və tamamilə işğalçı ordunun qoruması altındadır. Necə ola bilər ki, bir dövlət işğal altında, parçalanmış torpaqlarda, daimi mühasirədə və suverenliksiz mövcud olsun?
“Dünyanı dolaşan bir mühazirə turundan yenicə qayıtmışam və inamla deyə bilərəm ki, İsrailin qlobal imici və mövqeyi tarixdə ən aşağı səviyyədədir,” – İsrailli jurnalist Ben-Dror Yemini yazır.
Buna baxmayaraq, Netanyahunun ifrat sağçı hökuməti mövqeyini sərtləşdirir – işğal olunmuş Qərb sahilinin tam ilhaqına çalışır, Sinayda, Suriyanın cənubunda, hətta İordaniyada yeni ərazi mövqelərinə göz dikir, eyni zamanda cənubi Livanda hərbi mövqelərini qoruyur.
İsrailin qlobal nüfuzu aşınır, amma strateji layihəsi irəliləyir.
Əgər İsrail genişlənir və möhkəmlənirsə, Fələstin hərəkatı isə tələblərini azaldır və regional dövlətlər münasibətləri normallaşdırırsa, əslində nə əldə olunub?
Bir vaxtlar Təl-Əvivi qəbul etməyən müqavimət fraksiyaları indi dövlət quruculuğunu onun şərtləri ilə təklif edirlər. Avropa tanınması isə təsirsizdir. Məskunlaşma artır. Məcburi köçürmə davam edir. Bu, azadlıq deyil. Bu, diplomatiya adı altında arzunun dəfnidir.
Müvəqqəti həll son nəticədə yekun razılaşmaya çevriləcək. Fələstin “dövləti” diplomatik eyhamdan başqa bir şey olmayacaq – nitqlərdə təriflənəcək, amma yer üzündə inkar ediləcək.
Bu məqalədə ifadə olunan fikirlər Qafqaz Times nəşrinin mövqeyini əks etdirməyə bilər.
Mənbə: The Cradle